Përmes dokumentimit të historisë së dy familjeve shqiptare, asaj Bruni dhe Bruti, zbulohen kontaktet apo konfliktet në botën e “pëshpërimave të qyteteve”, rrjetit të shërbimeve inteligjente nga Europa Perëndimore në Azi.

Librin e tij e quan thellësisht një libër për shqiptarët, më shumë sesa libër për historinë e Kosovës apo historinë e Shqipërisë. Shqiptarët kanë pasur ekzistencë në shumë rajone ballkanike, për shekuj me radhë, tregon ai. Shqipja e tij rrjedhëse tregon dashurinë e tij për shqipen dhe libri që në këtë mesjavë, dhe një ditë më parë, promovoi në dy kryeqytetet, Tiranë dhe Prishtinë, e konfirmon ekspertizën e tij.

Libri është “Agjentë perandorakë”, një libër si rezultat i angazhimit të tij prej 20 vitesh në çështjen shqiptare. Një traktat i Antonio Brunit i pagjetur, e që më pas ai e gjeti në Bibliotekën e Vatikanit, u bë sebep që të shkruhet ky libër. “Nuk e kisha idenë që do të sillja një libër. Kur e nisa 20 vite më parë, hasa në një libër të një autori italian, ku tregohej ekzistenca e këtij traktati, nga një shqiptar për shqiptarët. Doja ta gjeja këtë traktat dhe e gjeta pas 15 viteve. Atë doja më pas ta botoja, ta bëja publik në ndonjë revistë shkencore ose kudo tjetër. Kësisoj përfundova në librin që po e promovojmë sot” tregon Malcolm.

Noel Malcolm është shkrimtar, historian, poliglot dhe gazetar britanik. Ka studiuar në Kembrixh, dhe është një nga analistët më të mirë britanikë në çështjet e Ballkanit. Ka qenë drejtor i revistës politike “The Spectator” dhe komentar i gazetës “Daily Telegraph”. Ka punuar gjatë për “British Helsinki Human Rights Group”, i njohur edhe në Shqipëri.

Libri “Agjentë perandorakë” ka ardhur i botuar nga Botimet Dudaj, në Shqipëri. Arlinda Dudaj, nga kjo shtëpi botuese, e ka quajtur librin një vlerë të veçantë të historisë sonë. Ajo ka shtuar se ky libër është edhe një arsye më shumë për t’u ndjerë krenarë me historinë tonë, dhe me një njeri që për vite me radhë u angazhua për shqiptarët, duke e futur kësisoj Shqipërinë dhe Kosovën në një hartë letrare e historike.

Përmes dokumentimit të historisë së dy familjeve shqiptare, asaj Bruni dhe Bruti, zbulohen kontaktet apo konfliktet në botën e “pëshpërimave të qyteteve”, rrjetit të shërbimeve inteligjente nga Europa Perëndimore në Azi.

Historiani Jahja Drançolli, gjatë promovimit tha se të flasësh mbi librin e Sir Noel Malcolm është si të futesh në ndonjë Bibliotekë të madhe a ndonjë arkiv me përmasa botërore.

“Materiali që trajtohet në këtë libër është i prekur nga të gjitha kohët. Malcolm ka punuar si analist dhe komentator i 600-të vjetorit të Betejës së Kosovës, kur me fjalim u paraqit edhe Sllobodan Millosheviq. Ky libër është vepër historike shkruar nga një historian që zotëron njohuri të shkëlqyeshme nga historia dhe shkencat e përafërta” ka thënë mes të tjerash, Drançolli.

Pasi ka promovuar librin në Tiranë e në Prizren, libri i tij shkoi edhe në Prishtinë. Malcolm ka shkruar mbi 11-të monografi dhe libra nga historia, ese, biografi e polemika gazetareske. Ai mori titullin “Sir” për shërbime ndaj akademisë, gazetarisë dhe historisë evropiane.

“Në libër doja t’i shpërfaqja kushtet e shqiptarëve, situatën dhe politikën evropiane që nga gjysma e dytë e shekullit 20-të. Ky libër, ky traktat, është për çdo shqiptar, është libër për historinë e të gjithë shqiptarëve” ka thënë mes të tjerash, autori në promovimin që sot ndodhi në Bibliotekën Kombëtare. Malcolm është anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, si dhe anëtar i Akademisë Britanike të Shkencës.

Gazeta MAPO në rubrikën mbi përdorimin e saktë të gjuhës shqipe; raste dhe vërejtje për mënjanimin e gabimeve gjuhësore

U bënë vite tanimë që gjuha jonë është mbushur me fjalë të huaja, të cilat përdoren pa vend, kur kemi fjalët tona, me mënyra të shprehuri të gabuara, me pasaktësi gramatikore etj.

Me këtë shkrim, jemi përpjekur të vëmë në dukje disa nga rastet e gabuara të të shprehurit në gjuhën shqipe.

-Ju bëj me dije. Kë bën me dije ? Kujt i mungojnë dijet që ti po e bën me dije?, në vend që të thuhet ju vë në dijeni se (ne kuptimin ju njoftoj se). Ose pavarësisht shirave, pavarësisht kësaj, pavarësisht fushatës së zgjedhjeve, pavarësisht premtimeve të bëra e kështu me radhë. Ndajfolja pavarësisht, që do të thotë pa marrë parasysh dikë a diçka, jo në varësi nga dikush a nga diçka, nuk mund të shoqërohet me dhanoren, por detyrimisht duhet thënë pavarësisht nga kjo (apo nga ata), pra pavarësisht nga fushata e zgjedhjeve, pavarësisht nga shirat, pavarësisht nga ndryshimet, nga premtimet, nga vështirësitë etj. Në kontekste të caktuara, kur nuk mund të përdoret nga, thuhet pavarësisht se, p.sh., pavarësisht se kush është (se nga është, se ku punon, se si është). Ose: Lumi i Lanës rrezikon daljen nga shtrati… Nuk është Lumi i Lanës që rrezikon, që vë në rrezik, që bëhet shkaktar për këtë dëm (ç’dalje rrezikon, pra absurditet), por duhet thënë Lumi i Lanës është në rrezik të dalë nga shtrati, ose rrezikohet të dalë nga shtrati. Ose: Shumë fëmijë të kopshtit rrezikuan jetën… Nuk është se ata vetë donin të vinin në rrezik jetën e tyre, por e kundërta jeta e tyre u rrezikua nga…). Ose: Shtëpia rrezikon shembjen (në vend që të thuhet ka rrezik të shembet, rrezikohet të shembet). Ose thuhet: duke kërkuar uljen në bisedime (në vend që të thuhet duke kërkuar që të pranojnë të bisedojnë). Ose: Situata më kritike ndodhet (absurde) në Lezhë… në vend që të thuhet: Situata më kritike është në Lezhë. Ose: paratë e dhëna do të jenë të përdorura (në vend që të thuhet paratë e dhëna do të përdoren). Ose: Qytetarët të bëjnë vëmendje (si të bëjnë vëmendje, ç’do të thotë kjo?, pra absurditet; marrë nga italishtja fare attenzione, por shqipja s’e pranon). Në këtë rast, duhet thënë të tregojnë kujdes që të mos… ose të kenë kujdes që të mos ndodhë. Nganjëherë arrihet deri aty sa për të thënë që programi është nën drejtimin e… thonë programi është nën kapitenerinë e… (dhe ky është kulmi, sikurse është kulmi edhe kur thonë lungomare në vend që të thuhet rruga buzë detit). Po kështu, nuk duhet thënë firma kontraktore, por firma kontraktuese, siç themi palët kontraktuese. Jo lufta ndaj armikut dhe as lufta ndaj kancerit, por lufta kundër armikut dhe lufta kundër kancerit. Ose: Policia ka ngritur disa pista për zbardhjen e krimit. Del sikur policia është në rolin e muratorit, që ka ndërtuar disa vende të shtruara me çimento, me pllaka etj. Dhe më tej, për zbardhjen e krimit. Pse është nxirë dhe tani po na e zbardh (!?). Mund të thuhej: Policia ka arritur në disa përfundime të hamendshme që mund të ndikojnë në sqarimin e krimit. Ose: Hidrovori ka qenë në funksion (në vend që të thuhet ka qenë në punë, funksiononte); kishte marrë raporte nga… (në vend që të thuhet ishte informuar nga…); kishte marrëdhënie specifike me… (në vend që të thuhej të veçanta). Thuhet sa i takon (e gabuar), duhet thënë për sa i takon, që do të thotë për sa i përket, në lidhje me…, sepse kur thua sa i takon, ke thënë ç’sasi i takon. Përdoret shumë dhe pa vend parafjala ndaj, kur duhet thënë prandaj, p.sh., ndaj dhe ju ftojmë të merrni pjesë… Vërtet parafjala ndaj ka vetëm një rast që përdoret si lidhëse (pra në kuptimin prandaj, p.sh, ishte i plagosur, ndaj s’ecte dot), por kuptimet dhe përdorimet e kësaj parafjale janë të kësaj natyre: dashuria ndaj prindërve, ndaj të gdhire, u afrua ndaj zjarrit, ndaj të tjerëve është më i miri. Pra, pothuajse në të gjitha kontekstet, ndaj po përdoret në mënyrë të gabuar dhe duhet thënë prandaj (pra kemi të bëjmë me një lidhëse dhe jo me një parafjalë).

Thuhet përgjatë këtij viti, përgjatë natës, mirëpo kjo parafjalë shënon zakonisht diçka të shtrirë a një sipërfaqe pingule, përbri së cilës gjendet ose bëhet diçka, lëviz dikush etj. Pra tregohet vend dhe jo kohë, p.sh., përgjatë lumit, përgjatë bregut të detit etj. Kur tregohet kohë, brenda caqeve të së cilës kryhet një veprim, duhet thënë gjatë natës, gjatë verës (dimrit). Thuhet shpesh: Ata qëndrojnë të bllokuar, në vend që të thuhet janë të bllokuar, sepse ata nuk qëndrojnë atje me dëshirë… Ose thuhet: Një video lëshuar nga shteti islamik (ndoshta duhej thënë e përhapur nga shteti islamik, sepse themi lëshoj ujin, qenin etj.).

Kur do të emërohet dikush në një vend pune, përdoren fjalët emri i… është shumë i përfolur. Mirëpo përflas do të thotë flas keq për dikë, e marr nëpër gojë, flas prapa shpine, e përgojoj…Në këtë rast, mund të thuhej flitet për filanin për ta vënë në postin e ministrit. Ose: Ndërkombëtarët kanë theksuar rëndësinë e … (është absurditet, duhet zëvendësuar me mënyra të tjera, p.sh., përfaqësuesit e vendeve të tjera, personalitetet e vendeve të tjera etj.). Përdoret sakaq gabimisht në vend të ndërkaq. Sakaq do të thotë menjëherë, në atë çast, p.sh., e kuptova sakaq, u ngrit sakaq me vrull, kurse ndërkaq (ose ndërkohë) është ndajfolja që duhet përdorur në të gjitha ato raste kur gabimisht përdoret sakaq. Ndërkaq do të thotë gjatë kësaj kohe, p.sh., ndërkaq dikush u afrua, ndërkaq ra zilja. Duhet thënë marr masa dhe jo ndërmarr masa. Ose thuhet ai dorëhiqet (absurditet, përdorim i fjalës sipas qejfit), duhet thënë ai dha dorëheqjen. Gabimisht thuhet: Për dekorimin e shtëpisë (absurde, dekorimi është për dhënien e një dekorate, kurse këtu ka dashur të thotë zbukurimin e shtëpisë). Të zbatojmë me përpikmëri (duhet me përpikëri), sikurse duhet thënë ka pasur dhe jo ka patur, ose Evropë dhe jo Europë, evropian dhe jo europian. Ose thuhet: Ai mori një telefonatë nga… (duhet atij i telefonoi…). Gabimisht thuhet edhe më bëj një zile (si, ta pikturoj apo ta prodhoj!?), në vend që të thuhet më telefono. Përdoret “më së shumti”, që është një mënyrë të shprehuri e gabuar, e cila nuk duhet të përdoret. Të thuhet më tepër…

Thuhet “do të mbaj një takim” (absurde, takimi nuk mbahet, por organizohet). Ose përdoret afruar (t’u afrojmë atyre komoditetin e duhur), në vend të ofruar (dy fjalë që nuk kanë fare lidhje me njëra-tjetrën). Ofroj do të thotë jap, dhuroj, p.sh, ofroi ndihmë materiale.

Disa raste i përmendëm edhe më lart, por po përmendim edhe disa raste të tjera të përdorimit pa vend të fjalëve të huaja. Kështu thuhet: Mjafton një aplikacion (nga italishtja applicazione), në vend që të thuhet zbatim, vënie në jetë. Ose: për një kohë të limituar (për të kufizuar), të adoptuara (për të përshtatura); ose situata është nën monitorim (ital. monitoraggio), në vend që të thuhet nën kontroll. Ose: është një indikator i mirë (për tregues). Përdoren shpesh maksimalisht (ital. Massimamente, që do të thotë kryesisht, mbi të gjitha, sidomos) dhe minimalisht (ital. Minimamente, që do të thotë fare, aspak), pra, duhet të zëvendësohen. Po kështu thuhet faktikisht në vend që të thuhet në fakt, në të vërtetë. Ose: janë të renditura respektivisht (ital. rispettivamente), në vend që të thuhet përkatësisht. Ose thuhet: konsideruar faktin (duhet: duke pasur parasysh faktin). Duhet thënë se vetëm kur fjala e huaj përdoret në shumë gjuhë të botës dhe, pra, kur përbën një ndërkombëtarizëm, vetëm atëherë ajo mund të përdoret, por jo në rastet kur nuk është e tillë dhe kur kemi fjalën tonë.

Këto ishin disa raste të përdorimit të pasaktë të gjuhës. Do të vijojmë me të tilla vërejtje edhe në të ardhmen, me qëllim që të ndikojmë sadopak në mënjanimin e gabimeve.

DH.CICO

Shënim, për librin “Antropologjia social-kulturore” të John Monaghan dhe Peter Just

Për më se njëzet vjet, kemi folur për atë çka është antropologjia, si punon dhe si mund të komunikohet më mirë ajo që dimë. Ky dialog filloi kur ishim studentë në Universitetin e Pensilvanisë dhe mësonim për t’u bërë antropologë. E vazhduam shkëmbimin e ideve edhe pasi dolëm të punonim në terren – një praktikë thelbësore për disiplinën tonë dhe diçka për të cilën do të flasim gjerësisht në kapitullin e parë. Por më shumë se çdo gjë, dialogun tonë e ushqente përvoja e mësimdhënies. Paraqitja e antropologjisë në rrjedhë të viteve për mijëra njerëz të shkolluar që nuk janë specialistë, na bindi se rruga më e mirë për ta kryer këtë detyrë është fokusimi jo dhe aq te zbulimet e antropologëve, se sa te mënyra e tyre e të menduarit rreth asaj që kanë mësuar – te konceptet para fakteve, me fjalë të tjera. Kjo do të thotë që, më tepër se me përshkrimin e tendencave më të reja, do të merremi me çështjet themelore të kërkimit antropologjik dhe do të përpiqemi të vëmë në dukje vlerat e qëndrueshme të disiplinës sonë. Antropologjia lindi nga ndërthurja e zbulimeve të europianëve, kolonializmit dhe shkencave natyrore. Në shekullin XIX, antropologët e parë, të ndikuar nga po ato rryma filozofike që sollën revolucionin darvinian, ishin të interesuar të rindërtonin fazat e evolucionit social dhe kulturor. Figura të tilla si Edward Tylor dhe Lewis Henry Morgan, botuan vepra të rëndësishme ku gjen gjithçka që nga sistemet e kahershme të shkrimit te praktikat primitive të martesës, që nga zanafilla e tyre më primitive deri te shfaqjet e tyre moderne. Në të hyrë të shekullit të kaluar, antropologët përpunuan projekte të tjera intelektuale dhe, çka është më e rëndësishmja, tashmë nuk i konsideronin të kënaqshme si të dhëna parësore dëshmitë e zyrtarëve kolonialë, të misionarëve e të udhëtarëve, apo të personave të tjerë jospecialistë. Ata filluan të shkonin në “terren” si etnografë për të mbledhur informacion nga burime të drejtpërdrejta. Ndonëse qysh nga koha e këtyre pionierëve etnografë antropologjia ka ndryshuar jo pak, etnografia mbetet një nga gjërat që e dallojnë antropologjinë prej shkencave të tjera sociale dhe rëndësia e praktikës etnografike ndoshta përbën të vetmen gjë për të cilën antropologët pajtohen. Në fillimet e shekullit XX, antropologjia karakterizohej nga interesi për shoqëritë e vogla dhe teknologjikisht të thjeshta. Kjo vinte pjesërisht nga dëshira për të përshkruar mënyra jetese që po pësonin shndërrime rrënjësore me ardhjen e kolonializmit (ndonëse do të ishte e gabuar të pohonim që këto shoqëri kanë qenë disi statike apo madje krejt të izoluara para kontaktit me Perëndimin) dhe pjesërisht nga dëshira për të rrokur format “thelbësore” ose “elementare” të institucioneve njerëzore (ndonëse do të ishte gjithashtu e gabuar të pohonim që fusha të tilla, sikurse ajo e së drejtës apo e fesë, janë më “të thjeshta” në këto shoqëri). Nga fundi i shekullit XX, antropologjia mbizotëruese iu largua idesë se është një disiplinë që ndjek traditën e shkencave natyrore dhe përvetësoi një qasje që priret më shumë drejt interpretimit dhe shkencave humane. Gjithashtu, kemi një zhvendosje të vëmendjes, nga interesimi ekskluziv për shoqëritë e vogla rurale jo perëndimore, te grupe që do të hynin në fushëpamjen e sociologjisë, të tilla si: sindikatat, klubet sociale apo komunitetet e imigrantëve që gjenden në mjedise urbane dhe industriale. Sidoqoftë, antropologjia ruan një vështrim kryesisht krahasues, që përfshin të gjitha shoqëritë dhe që u jep të gjithave të njëjtën rëndësi. Njëkohësisht, antropologjia vazhdon të ushqehet fuqimisht nga ajo pasuri përshkrimesh që buron prej kontakteve konkrete të antropologëve me popuj dhe vende të veçanta. Shpesh, kemi parë se forca jonë më e madhe është ajo e të rrëfyerit. Përgjatë librit, parashtrimi ynë do të ilustrohet me tregime ngjarjesh nga puna jonë në terren. Meqë ra fjala, kjo është mjaft tipike për antropologët, sepse rëndësia e kontaktit të drejtpërdrejtë me kulturën ekzotike, asnjëherë nuk zhduket përnjëmend. Kësisoj, do t’ju flasim ca për dy shoqëritë që njohim më mirë. Peter­i i ka bërë kërkimet e tij të para te Dou Donggo­t, gjatë dy vjetëve, nga fillimi i viteve ’80, dhe pastaj ka bërë aty një sërë vizitash më të shkurtra. Në atë kohë, Dou Donggo­ot ishin rreth 20 000 njerëz, të cilët jetonin në masivin malor që përfshin krejt pjesën perëndimore të Gjirit Bima, një liman i mahnitshëm natyror në skajin lindor të ishullit Sumbaua. Ky ishull gjendet pothuaj në mes të lakores së gjatë të ishujve indonezianë, që shtrihet nga Sumatra deri në Timor; vjen i dyti për nga madhësia ndër ishujt që gjenden në lindje të Balit. Gjysma lindore e Sumbauas quhet Bima (ndonëse ky nuk është emri lokal) dhe popullohet nga një grup etnik shumë më i madh, që e quan veten Dou Mbojo, ndërsa nga të huajt quhen bimanezë. Si pjesë e perandorisë së lashtë Maxhapatih të Javës, Bima ishte një mbretëri Hindu. Kur, në të hyrë të shekullit XVIII, kjo perandori u shemb, Bima dhe banorët e saj u islamizuan dhe aktualisht njihen si myslimanë nga më të zjarrtët në Indonezi (vend ku afro 85 për qind janë besimtarë të kësaj feje). Ndërkaq, Dou Donggo­t mbetën jashtë mbretërisë bimaneze për sa kohë që kjo ishte mbretëri hindu dhe u përfshinë në sulltanatin mysliman të Bimës vetëm shumë kohë më vonë, jo nëpërmjet pushtimit, por nëpërmjet një traktati. Ata qenë në gjendje ta ruanin pavarësinë e tyre relative pjesërisht ngaqë njiheshin si luftëtarë të ashpër dhe pjesërisht ngaqë trevat e tyre malore ishin të volitshme për t’u mbrojtur (Dou Donggo do të thotë “njerëz të malit”). Ndonëse të përfshirë në Bimën myslimane, Dou Donggo­t ruajtën disa privilegje politike dhe, në përgjithësi, nuk e pranuan fenë islame, duke mbetur të lidhur me besimet e praktikat e tyre fetare indigjene. Pikërisht ky refuzim i palëkundshëm për të mos e pranuar fenë e sundimtarëve fqinjë, zgjoi interesin e Peter­it për Dou Donggo­t. Ai u nis për të parë se çfarë roli mund të ketë luajtur kjo në përcaktimin e një kufiri etnik midis Dou Donggo­ve dhe birmanezëve, ndonëse të dy palët kanë një gjuhë të përbashkët (Ngahhi Mbojo). Në kohën e udhëtimit të parë studimor të Peter­it në Donggo (siç është më e përshtatshme të quhet ky rajon), shumica e Dou Donggo­ve kishin pranuar ose fenë islame, ose të krishterën, mirëpo, siç vihej në dukje nga katekisti katolik i atyshëm: “Populli këtu është 70 për qind mysliman, 30 për qind katolik dhe 90 për qind kaffir (pagan)”. Studimi i besimeve fetare u bë temë e rëndësishme u punës së Peter­it në terren, sikurse edhe studimi i mënyrave të zgjidhjes së grindjeve.

Nga Peter Singer*

Muajin e shkuar, AlphaGo, një program kompjuterik i projektuar veçanërisht për të luajtur lojën Go, shkaktoi shokim te admiruesit kur mundi Lee Sidol, një nga lojtarët profesionistë më të rëndësishëm në botë, duke fituar turneun me pesë lojë me një rezultat 4-1.

Përse, mund të pyesni ju, kjo përbën lajm? Njëzet vite kanë kaluar që kur kompjuteri IBM Deep Blue mundi në shah kampionin Garry Kasparov dhe ne të gjithë e dimë se kompjuterët janë përmirësuar që atëherë. Por Deep Blue fitoi përmes fuqisë absolute në informatikë, duke përdorur aftësinë për përllogaritje të rezultateve në një nivel më të thellë nga sa mundej kampioni. Go luhet në një dërrasë më të madhe (19 me 19 katrorë, krahasuar me 8×8 të shahut) dhe ka më shumë mundësi lëvizjesh sesa ka atome në univers, ndaj fuqia kompjuterike vetëm nuk mund të mundte një njeri me sens të fortë intuitiv të lëvizjeve më të mira.

Në fakt, AlphaGo u projektua për të fituar duke luajtur një numër të madh lojërash kundër programeve të tjera dhe duke përshtatur strategji që dolën të suksesshme. Ju mund të thoni se AlphaGo evoluoi për të qenë lojtari më i mirë i GO në botë, duke arritur në vetëm dy vite atë që përzgjedhja natyrore mori miliona vite për të arritur.

Eric Schmidt, kryetar ekzekutiv i kompanisë mëmë të Google, AlphaGo është entuziast rreth asaj që inteligjenca artificiale (AI) nënkupton për njerëzimin. Duke folur përpara ndeshjes mes Lee dhe AlphaGo, ai tha se njerëzimi do të jetë fitimtar, pavarësisht rezultatit, sepse përparimet në AI do ta bëjnë çdo njeri më të zgjuar, më të aftë dhe “qenie njerëzore më të mirë”.

Kështu do të jetë? Rreth të njëjtës kohë me triumfin e AlphaGo, “chatbot”-i i Microsoft – softueri i quajtur Taylor u projektua për t’iu përgjigjur mesazheve nga njerëz të moshës 18 deri në 24 – po pësonte një eksperiencë ndëshkimi. “Tay”, siç e quajti ajo veten, supozohej të mund të mësonte nga mesazhet që mori dhe gradualisht të përmirësonte aftësinë për të pasur biseda të sinkronizuara. Fatkeqësisht, brenda 24 orëve, njerëzit po i mësonin Tay-t mesazhe raciste dhe seksiste. Kur ajo filloi të thoshte gjëra pozitive rreth Hitlerit, Microsoft e fiku dhe fshiu mesazhet e saj fyese.

Nuk e di nëse njerëzit e kthyen Tay-n në një raciste ishin edhe vetë të tillë apo thjesht menduan se do të ishte argëtuese të prishnin lodrën e re të Microsoft. Sidoqoftë, ballafaqimi i fitores së AlphaGo dhe mundjes së Taylor shërben si një paralajmërim. Është një gjë të lësh të lirë AI në kontekstin e një loje me rregulla të caktuara dhe një synim të qartë; është diçka krejt tjetër të lihet i lirë AI në botën reale, ku paparashikueshmëria e mjedisit mund të zbulojë një gabim në softuer që mund të ketë pasoja shkatërrimtare.

Nick Bostrom, drejtor i Institutit e Ardhmja e Njerëzimit, argumenton në librin e tij “Superinteligjenca” se nuk do të jetë gjithnjë aq e lehtë të fiket një makinë inteligjente sa u fik Tay. Ai e përcakton superinteligjencën si një intelekt që është “më i zgjuar sesa truri më i mirë njerëzor në praktikisht çdo fushë, përfshirë krijimtarinë shkencore, diturinë në përgjithësi dhe aftësi sociale”. Një sistem i tillë mund t’i kalojë aftësitë tona për ta fikur.

Disa dyshojnë se superinteligjenca do të arrihet ndonjëherë. Bostrom, bashkë me Vincent Muller, i kërkuan ekspertëve të AI të përcaktonin sasinë e shanset që makineritë të arrinin inteligjencën e nivelit njerëzor dhe pati një shans nëntë nga dhjetë. Mesatarja vlerësonte se për një në dy shanse kishte një varietet nga 2040 në 20150 dhe 2075 për nëntë në dhjetë shanse. Shumica e ekspertëve prisnin që AI të arrinte superinteligjencën brenda 30 viteve të arritjes së inteligjencës njerëzore.

Ne nuk duhet t’i marrim këto vlerësime shumë seriozisht. Norma e përgjithshme e përgjigjes ishte vetëm 31 për qind dhe kërkuesit po punojnë te AI që të kenë një nxitje për të rritur rëndësinë e fushës së tyre duke trumbetuar potencialin për të prodhuar rezultate shumë të rëndësishme.

Perspektiva që AI të arrijë superinteligjencën mund të duket shumë e largët për t’u shqetësuar, veçanërisht për shkak të problemeve më urgjente. Por duhet argumentuar se duke filluar të mendojmë rreth mënyrës si mund të projektojmë AI, të llogarisin interesat njerëzorë dhe në fakt të gjithë qenieve me ndjeshmëri (përfshirë makineritë, nëse ato janë qenie të vetëdijshme me interesat e tyre).

Me makinat pa shoferë tashmë në rrugët e Kalifornisë, nuk është shumë shpejt të pyesësh nëse mund të programojmë një makineri të sillet në mënyrë etike. Teksa makina të tilla përmirësohen, ato do të shpëtojnë jetë, sepse do të bëjnë më pak gabime se njerëzit. Ndonjëherë, ato do të përballen me një zgjidhje midis jetëve. Duhet të programohen të shmangin goditjen e një fëmije që kalon rrugën edhe nëse vënë në rrezik jetën e pasagjerëve? Po devijimi për të shmangur një qen? Çfarë nëse i vetmi rrezik është dëmtimi i vetë makinës, jo pasagjerëve?

Ndoshta do të ketë leksione për t’u mësuar teksa fillojnë të tilla diskutime rreth makinave pa shoferë. Por këto makina nuk janë qenie superinteligjente. Mësimi i etikës te një makineri që është më inteligjente se ne, në një shumëllojshmëri fushash, është një detyrë më e frikshme.

Bostrom e fillon superinteligjencën me një fabul rreth harabelave që mendojnë se do të ishte më mirë të stërvitnin një buf t’i ndihmonte të krijonin foletë e tyre dhe të kujdeseshin për të vegjlit. Ndaj ata fillojnë duke gjetur vezën e një bufi. Një harabel e kundërshton këtë duke thënë se së pari, duhet të gjejnë si ta zbusin bufin; por të tjerët janë të paduruar të çojnë përpara projektin. Ata do ta ndërmarrin sfidën e stërvitjes së bufit (që për shembull të mos i hajë harabelët) kur të kenë rritur me sukses njërin.

Nëse ne duam ta bëjmë një buf të mençur, jo vetëm inteligjent, le të mos bëhemi si ata harabelë të paduruar.

* profesor i bioetikës në Universitetin Princeton

Rreth artikullit të Pierfranco Brunit “Shqiptaria midis modeleve antropologjike”

Nga Prof. dr. Aleksandër Dhima*

Në numrin e së shtunës të gazetës MAPO (14-15 maj 2016, f. 30), u botua një artikull i P. Brunit mbi shqiptarinë si një model antropologjik, ku vihet në qendër çështja e identitetit kulturor arbëresh. Duke marrë shkas nga ky artikull, që përmban të vërteta të pakontestueshme shkencore, kryesisht në rrafshin historiko-gjuhësor dhe etnografik, dëshiroj të shpreh disa mendime të mbështetura në rezultatet tona mbi gjenetikën e popullatave në kontekstin shqiptaro–arbëresh, çka do të plotësonte tablonë identitare të atij që Jeronim de Rada e quante dikur “gjaku inë i shprishur”, në kuptimin e shpërbërjes territoriale të kombit shqiptar.

1. Së pari, unë dëshiroj ta përshëndes autorin për analizën e thelluar që i bën trashëgimisë kulturore historike, gjuhësore dhe kultike ndër ngulimet arbëreshe të trevave qendrore-jugore të gadishullit Apenin. Jam vërtet i surprizuar nga përdorimi i termit shqiptarí, që aty nuk përdoret në një kuptim të përgjithshëm romantiko-letrar, siç e kemi mësuar në shkollë, por si një koncept antropologjik, çka paravendon një rrugëtim formësues që ngjizet gradualisht mbi bazën e elementeve të qenësishme të “prerjes” kulturore të këtij populli. Tipare të tilla, si të mirat kulturore (sipas autorit), simbolikat social-strukturore dhe rituali laiko-religjioz, kanë vetinë që të ruhen për periudha historike të njëpasnjëshme, pavarësisht nga zhvendosja hapësinore e grupeve etnike të popullsisë, e diktuar nga ngjarje historike jo fatlume, siç ka ndodhur me ngulimet e detyruara të grupeve shqiptare përtej Adriatikut. Vetë fjala arbëresh dëshmon, më së pari, ruajtjen shekullore të vetëdijes kombëtare, në sfond të një tharmi etno-kulturor që s’mund të zhbëhet tërësisht, qoftë edhe nga asimilimet e mundshme në vendin pritës.

2. Në monografinë sintetizuese mbi antropologjinë etnike të shqiptarëve, që është duke u përgatitur për botim, unë kam përfshirë edhe arbëreshët në kapitullin mbi gjenetikën e faktorëve të gjakut te seritë shqiptare brenda dhe jashtë kufirit shtetëror dhe te seritë që vijnë nga diaspora. Analiza multivariacionale e shpeshtësive të polimorfizmave gjenetike dhe krahasimi midis të dhënave seriale, na ka lejuar të vlerësojmë jo vetëm afrinë gjenetike midis grup-popullsive shqiptare dhe arbëreshe, të marra në studim, por edhe shkallën e dallimit midis tyre dhe në korrelacion me popujt fqinjë (në rastin e serive arbëreshe me grupet italiane të komunave përkatëse).

Në studimin tonë, janë përfshinë 607 arbëreshë, banorë të 21 fshatrave nga komuna të ndryshme të Puljes, Molizes, Vultures, Kampanjës, Lukanies, Kalabrisë e Sicilisë. Për sa i përket kohës së vendosjes së këtyre grupeve në komunat e sipërpërmendura, ekzistojnë mendime të ndryshme. Sipas një opinioni të përhapur gjerësisht, fshatrat ku u ngulën arbëreshët në këto komuna u krijuan gjatë valës së pestë të shpërnguljeve; pra, ata s’mund të jenë krijuar më herët se sa në vitin 1680. Ekziston edhe një pikëpamje tjetër, sipas së cilës ngulimet arbëreshe, së paku në Molize, do të duhet të datoheshin midis viteve 1456 dhe 1494; në katër fshatrat e kësaj krahine, ende sot shqipen e flet pjesa më e madhe e njerëzve: 54,8% në Campomarino; 86,4% në Ururi; 90,1% në Portocannone; 98,9% në Montecilfone.

Seria kalabreze-lukane përbëhet nga 224 njerëz të ekzaminuar në fshatrat arbëreshe të rrethinave të Castrovilarit, të gjithë banorë të komunave S. Paolo Albanese, me elemente të fshatit fqinj S. Constantino Albanese në Bazilikatë, si dhe në tri grupe fshatrash kalabreze të Polinos, përkatësisht Frascineto (Frashnita-arb.), Eianina (Janina-arb.) Civita (Çifti-arb.) në lindje të Castrovilarit; Firmo, Lungro, Acquaformosa në juglindje të qendrës së komunës; S. Sofia d’Epiro, me elemente të fshatit fqinj S. Demetrio Corone (Sh. Mitri-arb.) në zgjatjen verilindore të të parit. Shqiptarët e Kalabrisë lidhen me valën e tretë të shpërnguljeve (1468-1506), mbas vdekjes së Skënderbeut, ose më saktë mbas rënies së Shkodrës (1479), për t’iu bashkuar njerëzve të të njëjtit gjak, që jetonin ndërkohë në Kalabri, prej nga e gjejnë shpjegimin edhe emërtimet lokale të fshatrave të sipërpërmendur sipas rrethinave të hershme të prejardhjes së tyre; emigrantë të tjerë erdhën këtu nga Peloponezi gjatë dy valë shpërnguljesh të njëpasnjëshme, në vitet 1534-1547.

       Seria nga Bazilikata përbëhet prej 159 individësh, që vijnë nga tri fshatra të rrethinave të Vultures: Barile, Ginestra (Gjineshtra-arb.) dhe Maschito (Mashi-arb.). Për sa i përket prejardhjes, ata u përkasin – sipas të gjitha gjasave – ngulimeve më të vjetra shqiptare të bregut perëndimor të detit Adriatik.

Seria e Avelinos përbëhet nga një varg i vogël prej 34 personash, ndër të cilët 27 arbëreshë me të dy prindërit me prejardhje shqiptare, dhe 7 banorë të fshatit Greci, prej të vetmit lokalitet të Kampanjës ku flitet shqip. Kjo seri nuk duket të jetë përfaqësuese për 1.500 banorët shqipfolës të atij fshati, por aty s’mund të mblidhej më tepër material, sepse banorët e njihnin vetëm pjesërisht prejardhjen e tyre.

Seria siciliane përbëhet nga 190 arbëreshë, banorë të tri vendbanimeve në provincën e Palermos, përkatësisht në Piana degli Albanesi, S. Cristina Gela dhe Contessa Entellina. Ngulimet shqiptare në Sicili i takojnë njërit prej kontingjentëve më të vjetër shqipfolës në Itali. Banorët e fshatrave të sipërpërmendur e kanë ruajtur në memorien e tyre prejardhjen nga emigrantët e parë shqiptarë, të cilët patën shërbyer si ushtarë në ushtrinë e Alfonsit I të Aragonës. Ata themeluan, përkatësisht populluan rishtas fshatrat në rrethinat e Catanxaros dhe, më tej, edhe disa të tjera në Sicili, si Piana degli Albanesi (Hora e Arbëreshëve-arb.) dhe Contessa Entellina (më 1450), pra pak përpara valës së parë masive të shpërnguljes, në gjysmën e dytë të shek. XV.

3. Krahasimi i të dhënave hemotipologjike të serive arbëreshe midis tyre, tregon se shpërndarja e faktorëve më të rëndësishëm të grupeve të gjakut nuk dëshmon, në vija të përgjithshme, dallime të ndjeshme, sidomos në shpeshtësinë e grupit O dhe aleleve të tij. Shembull tipik në këtë drejtim përbën krahasimi midis serive të Puljes e Molizes – nga njëra anë – dhe serisë nga Sicilia, ku ky grup i gjakut mbizotëron kundrejt grupit A më tepër se sa në kampionet globale të grup-popullsive italiane të Jugut. Edhe tri komplekset shqipfolëse të Kastrovilarit përputhen, sidomos në vlerat modeste të alelit Hp1, me diferencë të ndjeshme nga mesataret evropiane dhe nga ato italiane. Mospërputhje, por sidoqoftë jo të ndjeshme, ekzistojnë në shpërndarjen e aleleve M dhe Rh– si dhe në faktorin Inv, që s’mund të vështrohen gjithsesi ndër tiparet karakteristike të grup-popullatave shqipfolëse të Italisë së Jugut.

4. Në shumicën e grup-popullatave shqiptare të marra në studim mbizotëron gjithashtu grupi O i sistemit ABO të gjakut; shpeshtësitë më të larta të alelit O janë regjistruar në zonat bregdetare dhe në Shqipërinë Jugore. Sipas studimeve tona, kjo rrethanë duhet të lidhet më tepër me një sfond trashëgimor se sa me faktorë selektivë dhe mekanikë. Në këndvështrimin gjenetik, kjo e dhënë mund të ketë vlerë të posaçme kur përputhet me rezultatet hulumtuese mbi grupet arbëreshe; në një distancë kohore prej 5 shekujsh nga koha e shpërnguljeve të tyre prej vendit të prejardhjes (Shqipërisë), ata kanë ruajtur një epërsi të lehtë të grupit O kundrejt grupit A, çka është tipike për shqiptarët në përgjithësi.

Në lidhje me sistemin MNSs, midis grup-popullsive shqiptare nuk gjenden dallime të ndjeshme, aq më tepër që kudo vërehet një qëndrueshmëri e vlerave të aleleve përkatëse. Ndërsa grupet arbëreshe dallohen nga grupet shqiptare prej shpeshtësive më të larta të alelit M në seritë e Bazilikatës dhe Avelinos, përkatësisht të alelit N në grupet e Puljes dhe të Sicilisë. Edhe në sistemin Rh është konstatuar një shpeshtësi mjaft e lartë e alelit D në popullsinë shqiptare, që tejkalohet dukshëm vetëm në grupet arbëreshe të zonës kalabrezo-lukane.

5. Antropologët italianë kanë kryer tashmë studime të thelluara, jo vetëm mbi faktorët e gjakut, por edhe mbi nëngrupet e tyre, shpërndarjen e haplotipeve dhe grupeve të serumit në të gjitha fshatrat arbëreshe të përmendur më sipër, në kuadrin e një projekti holistik mbi popullsitë aloglote të vendit. Sipas tyre, përputhshmëritë e rëndësishme që konstatohen në strukturën hemotipologjike të grup-popullsive arbëreshe shkojnë paralel me variacionet e pritshme të disa indikatorëve të tjerë gjenetikë, çka i detyrohet pjesërisht largësisë gjeografike midis tyre, izolimit riprodhues relativ, endogamisë dhe mungesës së flukseve imigruese/ kundrejt flukseve emigratore historikisht të dokumentuara etj.; megjithatë ka edhe autorë që mendojnë se identiteti kulturor i arbëreshëve nuk pasqyrohet në izolimin gjenetik të tyre nga italianët e jugut.

Me vlerë të veçantë në këtë drejtim do të ishte një krahasim i mëtejshëm i serive shqiptare me seritë nga diaspora arbëreshe, nëse do të kryheshin në të ardhmen hulumtime të zona të caktuara të Shqipërisë, prej nga e kanë prejardhjen (sipas traditës mbi shpërnguljet e dikurshme) grupet shqipfolëse të Italisë.

Në përfundim, mund të shprehemi se modeli antropologjik arbëresh gjen indicie të natyrave të ndryshme, që nga peizazhi etno-kulturor, shqipja e gjallë në shtatë krahina të Italisë, ndjenja e fortë komunitare dhe afritë në strukturën hemotipologjike (ende të pastudiuara në thellësi). Këto indicie na japin të drejtë të mendojmë për një përkatësi etnike të veçantë, që i dallon ata bindshëm nga grupet e tjera aloglote dhe nga grup-popullsitë italiane të zonave përkatëse.

* Profesor i Antropologjisë në UET

Poetët e tmerrshme/ Vëllimin e parë me poezi, Ledia Dushi e ka në gegnisht, edhe e gjithë krijimtaria e saj poetike kështu ka rrjedhur. Në gegnisht. Mund të jetë ndër të vetmet autore nga veriu, fanatike e krijimit e shkrimit natyral të dialektit gegë. Ka shkruar vetëm poezi, ka përkthyer, ndërsa ka një perceptim gjenealogjik të poezisë si vijnë raportet me sendet, jetën, vdekjen – pa trysni të gjuhës, me gjurmë të fshehura të nënvetëdijes

Intervistoi: Violeta Murati

Jeni poete gegë, që shkruani gegnisht qysh në fillim, madje herët fare, duke qenë nga shkaqet e një polemike të hapur mbi shkrimin në gegnisht. Sigurisht keni thyer tabu, çfarë kujtoni nga këto fillime, si u përplasët për poezitë e tua në gegnisht?

Unë vetë nuk përplasem. Mendja e njeriut është e lidhur me shqetësimet e tij. Përbëhet prej tyre, drejtohet prej tyre. Sa më i madh e sipërfaqësor shqetësimi, aq me e madhe nxitja për kundërshti. Të menduarit në një mënyrë të diktuar, cilido qoftë burimi i kësaj mënyre, e drejton njeriun kah vështrimi i dobët.

Ideologjia njëdrejtimëshe e një kohe shpresoj, të kaluar, ka diktuar ndër të tjera edhe gjuhën, edhe mënyrën e të shkruarit.

Unë kam filluar të shkruaj do ditë mbas asaj kohe. Si shumica e atyre që shkruajnë, edhe unë shkruaj e them të vërtetat e mija. E për të vazhduar më tej, kam mjetet e mija të përzgjedhura e të dashura, nëse doni. Gjuha është njëra prej tyre, e dashur por aspak thelbësore. Asgjë nuk është ashtu siç duket, as poezia s`është ajo që duket. Nëse gjuha është mjeti, thelbësor në këtë rast është ajo çka mjeti përcjell, asosacionet, e padallueshmja me sy të lirë, shenjat, simbolet, alegoritë, këto janë “qëllimi”, rruga drejt së vërtetës, “filli i artë”, zanafilla.

Ky është qëllimi që duhet t`i shqetësonte njerëzit që janë të prirur për t`u “shqetësuar”…Pra, polemistat dhe përpjekjet e tyre kanë shkuar kot. Si gjithnjë polemistat nguten ose qëllimisht i fryjnë zjarreve që digjen kot duke nxjerrë kështu jashtë vëmendjes thelbin e sendeve. Ajo çka ishte për t`u “thyer” ishte dhe është mënyra e të menduarit në një mënyrë të diktuar pa asnjë shteg ikjeje…

Kritika nuk e ka ndjekur aq sa duhet, me vëmendje, krijimtarinë tuaj. Po edhe ju nuk jeni nga ata poetë që prodhoni libra çdo muaj. A mund të na bëni një vështrim të shkurtër si erdhi libri i parë, çfarë sfide krijuese ka qenë për ju?

Nuk jam dikush që paravendos sfidat. Sendet ekzistojnë pavarësisht nesh e të gjithëve.

Me vjen ndër mend një poezi e diku para njëzet vjetëve e më shumë, me titull “Unë dhe fundi kemi në mes diellin”…

Një njeri që pa vetëdijen e vet vendos një raport të tillë, që për mua është shumë më shumë se raport fjalësh, nuk mendon as të “prodhojë” libra çdo muaj e as çdo vit.

Jeta e librit nuk ka të bëjë gjithaq me jetën e poezisë si kërkim i pafund.

Diçka ka filluar në një pikë diku në tokë, për t`u kthyer mbrapsht drejt zanafillës dhe vija as mbyllet e as hapet, thjesht vazhdon. Poezia s`është as gjuha e as e vërteta; poezia është mënyra për t`u kthyer tek e vërteta.

Cilët ishin kontaktet poetike, më të rëndësishme për ju, ndërsa nisët të shkruanit. Leximet, autorët, vendi si kanë ndikuar tek ju, në formim dhe krijimtari, sigurisht?

Sendet që kam mundur të shoh nga dritarja e shtëpisë janë pak e asgjë. Përreth pallate, poshtë një oborr shtëpie e nga ana tjetër një fushë mes pallatesh që në më të shumtën e rasteve ishte e mbushur plot me ujë prej shiut të pafund. Në dimër e ftohtë, verës pikëzuar dhe “tingëlluese” prej guakjeve. Deri këtu, pak e asgjë.

Më larg prej syve, por afër meditimit ishte liqeni, drurët, natyra. Por përmbi gjithnjë qielli. Me shumë yje e hënë e diell se sa njerëz e sende të prekshme.

Dhe dëshirë, djegë për sende të pashpjegueshme. Ndjesi të pakuptueshme që vinin deri tek letra nëpërmjet një të folmeje kushti pa të cilin s`mund, “gjuha”, që unë e kam të zakonshme se e dëgjoj qysh në lindje. “Gjuha” e poezisë së traditës që e njoh qysh gjithnjë. Mandej leximet, përkthimet. Mandej fillimi, fillimi është i leximeve të hershme për fëmijë, Liza, Cakmaku, Pinoku, Shitësja e vogël e shkrepëseve… prej këtu nisesh e thonë që kur plakesh aty rikthehesh prapë…

Ka një kujtesë njeriu, të cilën e përdor në rastin tuaj, si krijuese për të lënë gjurmë, ose për të mos ripërsëritur historinë. Cila është kjo kujtesë, më e forta për ju, që ju nxit edhe shkrimin?

Nuk bëhet fjalë për një kujtesë për sendet apo për njerëzit, por për një kujtese primordiale. Është një kujtesë për të cilën ti nuk je i ndërgjegjshëm. Një kujtesë e fshehur brenda secilit prej nesh. Siç thotë Jungu, Ka shumë forma marrëdhëniesh. Ne mendojmë për lidhjet familjare, marrëdhëniet seksuale, miqësinë, por ka diçka tjetër…nganjëherë mes dy qeniesh njerëzore shtrihet një “fill i artë”. Dhe vetëm kur e çjerrim vellon e Mayas, mund ta dallojmë këtë “fill të artë”.

Bëhet fjalë për një vello të natyrës metafizike apo iluzore, e cila ndan individin nga njohja/perceptimi i realitetit, dhe sipas kulturës hinduiste  (Hare Krishna apo Advaita Vedặnta ) të pengon të arrish çlirimin shpirtëror dhe të prangos në ciklin e vazhdueshëm të vdekjeve dhe ringjalljeve. Të njëjtën gjë na sugjeron edhe metafora e shpellës së Platonit, ku njeriu paraqitet i mbuluar me një vello që në lindje  dhe kur e heq atë shpirti i tij zgjohet nga një letargji njohëse apo injorance metafizike, në mënyrë që të mund të meditojë më në fund lirisht mbi thelbin e vërtetë të realitetit…

Para disa kohësh, flasim për një nga vëllimet e tua poetike, ka një fill dramatik që rrallë e gjen në një kompozim të tillë sa tek ju, ku trajtat e vdekjes vijnë kaq të ashpra, aq biblike, aq delikate. Pse kjo shprehje, çfarë e bën vdekjen kaq të mistershme dhe të lexueshme njëkohësisht, rasti juaj?

Një prej zbulimeve të para që njeriu bën kur mediton, është prania e vdekjes. Fakti që një moment këmbëngul me tërë forcën në ekzistencën e tij, e bën këtë sepse ai vdes. Vdiset dora-dorës, në mënyrë konstante. Vdekja është një prani e ajo na e rrëmben vazhdimisht çastin me të cilin lidhemi. Madje ky çast ka vlerë pikërisht për faktin se vdekja na e rrëmben. Po të mos ishte vdekja, nuk do te ekzistonte as vitaliteti, as vetë qenia; qenia është e tillë sepse mosqenia e vdekëson, si të thuash.

Jeta ekziston sepse vdekja përplaset vazhdimisht për të. Kështu mësohesh ta njohësh këtë prani. Sigurisht, mosvëmendja njerëzore bën që vdekja të mos vihet re.

Fjala vjen, nëse shohim një peizazh. Nëse e sheh me vëmendje, peizazhi nuk është asnjëherë i njëjti. Peizazhi duket sikur është i ngërthyer në një gjendje shqetësimi, është gjithnjë sikur do të vdesi e do të futet nën dhe. Mjafton pak, krejt pak, një lëvizje e ajrit, një ndryshim i vogël i dritës, një ndërhyrje e papritur dhe gjithçka ndryshon. E megjithatë peizazhi na dukej aq i ngulitur e i palëvizur.

E vëmë re edhe më shumë këtë gjë kur ndodhemi përballë detit. Ujët e detit rrjedh vazhdimisht në një vdekje të vazhdueshme; mbase pikërisht për këtë gjë prania e detit të tërheq aq shumë. Ndoshta sepse vdekja aty është e qartë; nuk ka dallgë që zgjat, dallga është kalimtare, dallga vdes përnjëherë.

Kështu, nëse mësohesh me praninë e vdekjes, e vë re që edhe ne vetë po vdesim, sepse vdes brenda nesh gjithçka për të cilën nuk kujtohemi më, e kujtesa jonë nuk është aq e fortë e aq e gjerë. Kur je  në një farë moshe nuk  arrin të kujtosh as ndodhitë e viteve të tëra; nuk jemi më në gjendje të themi se çfarë kemi bërë  në një ditë të caktuar të dhjetë apo pesëmbëdhjetë vjetëve më parë. Madje, ç`ështe e vërteta, nuk arrijmë të kujtojmë sa e si duhet as atë që kemi bërë një javë më parë. Pra, tashmë gjithçka ka vdekur.

Në të vërtetë nata e vret thuajse krejt ditën e mëparshme dhe, dreqi e mori, po të mos e bënte.

Nuk mund të jetosh i mbërthyer nga ajo që ke jetuar, e për këtë, nëse je sado pak i përgjegjshëm, duhet me iu falë nderes vdekjes.

Prandaj, në vetvete vdekja është thjesht kjo përvojë e përditshme, shumë më e fortë gjatë natës, e që në një farë pike e zhduk krejt përvojën; e ty nuk të mbetet tjetër përveç kësaj zhdukjeje. Nëse mësohesh, nuk ka pse me të plagos, dhe kjo gjë e rrezon misterin.

Vdekja është zhgënjyese, apo njeriu, çfarë të shqetëson në këto raporte?

Mbas kësaj, vdekja, dija për të cilën të nxit me qene gjallë në të gjitha kuptimet, është e qartë, por njeriu, njeriu i sotëm për më shumë, ai që thotë se jeton në dritë, njeriu është zhgënjyes, njeriu i sheshtë, si mendimi i profanëve për formën e tokës… Dikur njeriu kishte auren e vet, por që koha ia ka shuar.

Sot jeton mes sendesh e njerëzish aspak serioze, që për antonomazi nuk rrezatojnë asgjë.

Jetojmë në një spektakël tashmë të zakonshëm çjerrjesh e dehumanizimi e, sa më shumë sheh (këtu, kupton din) aq më shumë tërhiqesh. Raporti e këndvështrimi nuk janë aspak poetike, por zhgënjimi është tejet tragjik.

Një cikël i pabotuar, që nuk ndryshon formën, por kuptimin duket sikur krijon një fazë tjetër të procesit tuaj krijues. Flasim për disa poezi ku ndjehet erotika, si një kontradiktë e brendshme. Çfarë ka ndodhur tek ju, në këtë raport, pse qenia kërkon ndryshime në gjuhë, forma, shprehje? A jeni në gjendje të na tregoni këtë kalim, pse ka ndodhur?

Nëse bëhet fjalë për ndonjë farë “ndryshimi” nga poezia në poezi, me kalimin e viteve, nuk është gjuha në vetvete, por thelbi i kërkimit të brendshëm. ..

Për hir të së vërtetës, poeti nuk është edhe psikologu apo zbërthyesi. Mendoj se, nëse unë përpiqem të gjykoj e analizoj mbi atë që bëj, kapërcejtë apo inicimet, atëherë shi në atë moment kam shkatërruar thelbin e krijimit poetik…

Edhe gegnishtja juaj ka ardhur më afër gegnishtes letrare, pse kjo nevojë, apo është një diktim jashtëletrar?

Nuk e kuptoj në të vërtetë se çka nënkuptoni me “gegnishte letrare” apo me pozicionimin “më afër”. Unë nuk di që ka një të tillë të kanonizuar.

Besoni?

Besoj se nuk besoj… Besimi është një koncept relativ.

Nëse ju intereson të dini se në çka “besoj”, ajo është dija e pafundme.

Çfarë fuqie është hyjnia, e shenjta tek një poete, krijuese?

E vetmja gjë që më vjen ndërmend është figura e Shamanit. Shamani është ndërmjetësi; ai futet tek sendet, fillimisht nëpërmjet imitimit te tingujve e gjesteve deri sa përthith esencën, duke përftuar një hartë të plotë të të gjithës. Shamani është përçuesi…

Ju keni shkruar vetëm poezi, a keni tentuar të sfidoheni edhe në prozë?

Nuk kam, siç e thashë, asnjë lidhje me konceptin «sfidë». Nuk bëj asgjë për, apo e nxitur nga…Poezia më mjafton për të përcjellë simbolikat, konotacionet si dhe kërkimin e brendshëm drejt zanafillës.

 Por, ka një paradoks, ju jeni përkthyese nga italishtja, me tituj e autor të mendimit, letërsisë si Eco, apo “Shembja e burrit” Sandro Veronesi etj. Këto janë në prozë, romane, sfida leximi filozofik, si jeni ndjerë?

Nuk mendoj se ka kurrfarë paradoksi. Asnjëra nuk ndërhyn tek tjetra. Për më tepër që, titujt që ju përmendni thelbësisht për mua kanë qenë punë, porosi me pagesë. Vazhdoj të lexoj edhe më “rëndë” se sa Eco, sigurisht, e asgjë nuk më përcillet në paradoks, nisur gjithnjë nga këndvështrimi që ju e përdorni paradoksin.

Ju keni doktoruar në antropologji, etnografi, mbi një strukturë epike shqiptare siç janë gjama e burrave,  ka elementë që janë zbuluar tek ju, që e pasurojnë krijimin?

Është përsëri krejt e kundërta. Është kërkimi poetik ai që më ka drejtuar kah njohja e ritualit në kulturën tonë, e konkretisht kulturës së vdekjes, nëpërmjet zbërthimit të një prej ritualeve më të veçanta që është ai i gjamës së burrave në Dukagjin.

Për shembull, në ciklin e pabotuar ndeshim, ujin, drurin, një raport fizik aq natyral mes njeriut dhe natyrës. Ka metaforë të shumtë poezia juaj, me gjurmë të fshehura të nënvetëdijes.  Çfarë e nxisin procesin tuaj krijues, në këtë rast si fillon “kushti” poetik?

Plotnia. Trishtimi i plotnisë.

*Ky shkrim u botua në kuadër të projektit “Udha e Shkronjave”

Të flasësh për një tekst që thjesht rrëfen për dhunën seksuale ndaj femrës në diktaturë, do të thotë ta zvogëlosh romanin në të dy akset e tij:  në atë semantik dhe në atë estetik, t’i bjerrësh dimensionet e tij, t’i mohosh këtij romani mesazhin universal, që përcjell te lexuesi: dhuna tjetërson individin, dehumanizon dhe demonizon shoqërinë…si një tekst i shenjës mbi romanin e Agron Tufës “Gurit të varrit ia rrëfej”

Nga Dr. Yzedin Hima

Romani i Agron Tufës është nyjëtuar si një tekst nën shenjën e dhunës. Për mendimin tim nuk është thjesht një roman për vajzat dhe gratë e dhunuara në diktaturë, sikurse etiketohet shpesh, por është një roman për dhunën dhe efektet e saj, që shtrihen nga individi deri tek e gjithë shoqëria, një temë tejet e pëlqyer nga autorët e letërsisë  së mirë europiane dhe botërore. Në disa shënime, opinione të botuara për këtë tekst, ka një lexim semplist të tij. Natyrisht, është e drejta e gjithkujt të ketë leximin e tij për një tekst, por kur ky lexim kthehet në një normë, përsëritet dhe përsëritet në disa botime, atëherë kemi një orientim të gabuar të lexuesit, duke e ftuar të zhytet në cekëtina, por duke i mohuar a fshehur “detin”,  nëse tekstin mund ta përfytyrojmë si një det ku lexuesi takon edhe cekëtinat, edhe ligatinat, edhe hapësirat, edhe thellësitë, edhe rreziqet,  edhe bukuritë, edhe kënaqësitë.

Të flasësh për një tekst që thjesht rrëfen për dhunën seksuale ndaj femrës në diktaturë, do të thotë ta zvogëlosh romanin në të dy akset e tij:  në atë semantik dhe në atë estetik, t’i bjerrësh dimensionet e tij, t’i mohosh këtij romani mesazhin universal, që përcjell te lexuesi: dhuna tjetërson individin, dehumanizon dhe demonizon shoqërinë. Shoqëria, ku e bukura dhunohet, është e destinuar të jetojë në mizerjen e saj shpirtërore dhe materiale. Metamorfozat për shkak të dhunës janë të tmerrshme. Ato e bjerrin njeriun nga të gjitha virtytet, realizojnë egërsimin e tij dhe çnjerëzimin e shoqërisë. Një shoqëri që ka përjetuar për një kohë të gjatë dhunën, ka kultivuar kultin e saj, e ka mjaft të vështirë për të ndërtuar një shoqëri humane e demokratike.

Teksti i Agron Tufës duket se është shkruar me lehtësinë e lëvizjes elegante të një dore, që befas heq një perde me ngjyrë të ndezur  për të na shfaqur një realitet artistik, ku lëvizin individë  të shfytyruar nga dhuna, një shoqëri e tërë me të gjitha verbinat e territ të shkaktuara nga kjo dhunë, një reliev shoqëror i deformuar po prej dhunës, ku mungesa më e dhimbshme nga të gjitha mungesat e mëdha është mungesa e humanizmit.

Leximi i këtij teksti, me ç’duket,  është në raport  të zhdrejtë me shkrimin e tij. Nëse shkrimtari Agron Tufa me mjeshtëri e përdor energjinë e gjuhës për të vizatuar këtë pamje, leximi është traumatik. Është i tillë, sepse është një zbulim i ngadaltë dhe i dhimbshëm  i vetes dhe i të tjerëve në një realitet tjetër nga ai artistik, në realitetin e  njëmendët. Si rrjedhojë e magjisë së tekstit artistik, lexuesi nis të meditojë dhe të  ndjejë praninë e dhunës, të ndihet i dhunuar në mjaft mënyra : nga dhuna e drejtpërdrejtë e diktaturës së djeshme, nga dhuna e halabakut të rrugës, nga dhuna e rafinuar e post diktaturës, që rrjedh nga i njëjti burim i dikurshëm, nga dhuna e varfërisë, nga dhuna e hipokrizisë, nga dhuna e shndërrimit, nga dhuna e urrejtjes, nga dhuna e mjerimit shpirtëror, nga dhuna e gënjeshtrës dhe mashtrimit, nga dhuna e rikthimit, nga dhuna e padijes, nga dhuna e pritjes, nga dhuna e harresës, nga dhuna e shpresës.

Agron Tufa, për të rrëfyer dhunën dhe efektin e saj tek individi apo edhe  tek e gjithë shoqëria, me delikatesë  sjell artistikisht një artefakt, ku dhuna është tejet e dallueshme: vendos në qendër të tekstit të tij krijesën më të bukur dhe më të brishtë të këtij vendi, vajzën. Po pse atë? Sepse te vajza, tek gruaja shenjat e dhunës janë më të qarta, më të dallueshme, më të dhimbshme,  më të trishtueshme se sa tek burrat.

Tatuazhet e dhunës në të dy kohët, para dhe pas 1990, dalëngadalë në kujtesën e lexuesit shkrihen  në një kohë, që vazhdon po e dhunshme, por disi më e softistikuar në kohën e dytë, që dëshpërimisht thirret demokraci. Në letërsinë e shënjuar botërore,  dhunën dhe efektet e saj i ndeshim tek tekstet e mrekullueshëm të Albert Kamysë apo  të Franc Kafkës. Personazhet kafkianë janë burra, të cilët për shkak të dhunës së shoqërisë, përditshmërisë së njëtrajtshme, monotonisë  pësojnë metamorfoza të hatashme. Ndërsa personazhet protagonistë  të romanit të Tufës janë vajza apo gra, që jetojnë në diktaturë dhe postdiktaturë, ku dhuna, për shkaqe që merren me mend, është shumë herë më intensive dhe më e egër. Nëse Franc Kafka na rrëfen njerëzit që metamorfozohen në kandrra për shkak të dhunës absurde,  në tekstin e Tufës, ndoshta edhe për shkak të mentalitetit tonë  hermetik, personazhi i tjetërsuar nga dhuna ka pamje njeriu, ndërsa kandrrën si substancë e ka fshehur poshtë kësaj dukjeje, për shkak të turpit apo hipokrizisë, edhe këto pasoja të dhunës ekstreme.

Romani ka një forme moderne të rrëfimit, të huazuar nga kinemaja, gjë që e bën këtë rrëfim mjaft ekspresiv. Nga Shëtitorja kryesore e Tiranës, ku disa romë të vegjël shesin libra të vjetër, lexuesi shkon drejt e në “ferr.” “Porta” është një ditar i harruar  në një kuti kartoni. Autori e fton lexuesin të njihet me të. Ditari është një rrëfim i Lirika Mërtirit, personazhi qendror i romanit, drejtuar një mikut të saj shpirtëror, i cili nuk jeton më.

Agron Tufa “ di të lexojë me mjeshtëri në gjuhë”, duke krijuar imazhe gati natyraliste, plot ngjyrë, muzikë e lëvizje. Në tekst takojmë personazhe të trilluar dhe personazhe realë, madje dhe me emrin e tyre. Një ndër ta është edhe vetë autori.

Personazhi kryesor i romanit “Gurit të varrit ia tregoj” është Lirika Mërtiri, një vajzë e bukur, flokëverdhë, që kalon tërë peripecitë e dhunës në dy kohët, që në fakt janë një kohë në dy pamje. Lirika, vajza e bukur me emrin poetik, do të dhunohet edhe konvecionalisht, teksa vendoset  përballë  emrit  Marenglen, që brenda formimit të tij përmban akronimin e emrave të ideologëve të një ideologjie të dhunës,  Marksit, Engelsit dhe të zbatuesit në praktikë të kësaj ideologjie te njerëzit, Leninit.

Mar-eng-leni, mësuesi i partishëm dhe i gjithëfuqishëm, është përdhunuesi i parë i krijesës së pafajshme, ende fëmijë, në moshën 16 vjeçare, Lirikës, ndërkohë që ajo shkon në zyrën e këtij të fundit për t’i treguar disa lirika, që i kishte shkruar në fletoren e saj prej nxënëseje. Dhuna e përdhunimit,  krahas epshit shtazarak, ka edhe epshin ideologjik, urrejtjen klasore, të bëra njësh te Marengleni. (Babai i Lirikës është dënuar si armik i komunizmit). Këtë dukuri e ndesh në një formë shumë më të  butë tek një nga tekstet e Milan Kunderës, kur protagonisti, një inxhinjer i pushuar nga puna për shkaqe politike, hakmerret duke shkuar në shtrat me gratë e partiakëve që e pushuan nga puna, natyrisht me dëshirën e vetë  këtyre grave.

Përdhunimi i Lirika Mërtirit nga Marengleni vazhdon edhe në pamjen e dytë, në postdiktaturë: ai tallet thuajse hapur  me talentin poetik dhe jetën e  Lirikës. Tashmë Marengleni është  konvertuar dhe mban një post të lartë në kryeministri. Ai është drejtor i fondit të  ekselencës  dhe këshilltar i kryeministrit për arsimin. Nëse dikur e përdhunoi viktimën e tij në verbinat e shkollës, tani e “përdhunon” triumfalisht në kolonat plot dritë dhe ngjyrë të revistës politiko-letrare, ku është i ftuar në intervistë si person Vip:  “ …Ajo bibliotekë ku tërhiqeshim pasditeve, ajo pra ka qenë selia e heshtur  e disidencës dhe e mendimit të lirë. Flisnim për gjëra të ndaluara dhe, në fakt, e kam përkrahur Lirikën të mos binte moralisht, por ajme, jo gjithçka i mbijetoi zjarrit përvëlues të asaj kohe...” ( “Gurit të varrit ia rrëfej”, fq.119 )

Kultura e dhunës, si rrjedhojë e urrejtjes ideologjike, si rrjedhojë e  varfërisë materiale dhe shpirtërore, është tipar në të dy realitetet: në realitetin artistik të romanit të Agron Tufës dhe në realitetin e njëmendët, që jeton lexuesi. Në tekstin e romanit dhuna është e pranishme në rrugë, në konviktet e universitetit, në anijen që i çon klandestinët drejt Italisë, në redaksinë e “Zërit të rinisë”, kudo ku lëviz personazhi me emrin Lirika. Ajo sillet në këtë habitat të egër e gjymtuar shpirtërisht prej kësaj dhune, e pambrojtur, e deformuar, e tjetërsuar, bosh.  Nuk është ajo viktima e vetme. Viktima të dhunës janë më të dobëtit, më të pambrojturit, femra dhe meshkuj. Lirika, pas shumë përpjekjeve për të mbijetuar në këtë mjedis të dhunshëm, vendos të largohet, duke gjetur prehje te mëshira e Zotit në një manastir diku në Afrikë, ku edhe ndërron jetë për shkak të malarjes. Është disi e çuditshme, që një personazh t’i largohet dhunës dhe të gjejë prehje në Afrikë, ku dhuna është mënyrë jetesë. Me ç’duket dhuna që la pas ishte ku e ku më e egër.

Në pjesën e dytë të romanit shfaqet një tjetër personazh interesant. Është këngëtarja Rita O., dikur një yll i muzikës së lehtë, e dënuar nga diktatura për shkaqe politike. Është  një rrëfim brenda rrëfimit. Lirika Mërtiri i rrëfen Arsenios, mikut të saj idealist, të cilin e kishte mik të ngushtë, por që asnjëherë nuk e trajtoi si të dashur, ngase  jeta e kishte ndotur aq shumë fizikisht dhe shpirtërisht, sa që ndihej e padenjë për një dashuri të dëlirë, siç e meritonte Arsenio. Nga dhuna shtetërore e kishte pësuar edhe Rita O. Ajo qe përdhunuar sistematikisht në mjediset e policisë së fshehtë nga Hetem Gj., një sigurims e përdhunues i egër, të cilit këngëtarja  i kishte rezistuar me sukses deri ditën kur e arrestuan. Tregimi rrëqethës  i Rita O. sjell përmasat e hatashme të së keqes në diktaturë, ku dhuna e verbër, me të gjitha tentakulat e saj e poshtëronte njeriun.

Tregimi saj bëhet edhe më dramatik, kur përdhunuesi i saj, tashmë një zyrtar i lartë në institucionet demokratike, ka guximin ta kërkojë pas tri dekadash dhe ta takojë në hotel. Natyrisht, jo për t’i  kërkuar ndjesë,  por për të vazhduar atje ku e kishin lënë para 30 vjetësh, për të bërë seks.  Për çudi, viktima e dikurshme që e kishte kundërshtuar fort në qelitë e policisë, në hotelin modern pas 30 vjetësh nuk ka as dëshirë as forcë për ta kundërshtuar. Po si ka mundësi? Ku e gjen guximin ky përbindësh? Teksti lë të kuptohet se Hetem Gj. është edhe më i fortë se dikur në diktaturë. Dikur kishte pushtet, ndërsa sot ka edhe pushtet edhe para. Ai është i pandëshkuar për bëmat e tij në diktaturë. Ai, madje, është i nderuar në postin e lartë që mban. Dikur Rita O. u  përdhunua, ndërsa relacioni me Hetem Gj. pas 30 vjetësh nuk mund të quhet  përdhunim, por thjesht kompromis me të keqen, përulja  dhe rënia përfundimtare e viktimës ndaj kriminelit. Mesazhi është domethënës: një shoqëri që nuk ka bërë katarsisin, që nuk ka hapur dosjet, që nuk ka ndëshkuar të keqen, do hiqet zvarrë, pa u çliruar kurrë nga verbinat e territ.

Metamorfoza, që ka pësuar si rrjedhojë e dhunës ka vrarë njeriun te këngëtarja e dikurshme. Një nga dilemat e saj është se çfarë duhet të bëjë me jetën e mbetur. Në fakt kjo është dilemë e të gjithë shoqërisë. Fytyra e Rita O. është fytyra e mijëra, dhjetëra mijëra e më shumë njerëzve të  mishëruara në një, nuk ka rëndësi se ku, kur jetojnë apo kanë jetuar, sikurse fytyra hamletiane e milionave në një.

Një shoqërie, që ka pësuar një dhunë të pashembullt për dekada të tëra, që ka humbur shumë nga vetja, do t’i duhet  mjaft kohë për të gjetur veten e humbur. Po ku i ka rrënjët dhuna? Në padituri, në varfëri,  në diktaturën e gjatë, në shkollimin e dobët, në izolimin nga bota etj. etj.

Agron Tufa përdor në tekst një fjalë me një ngarkesë të fortë kuptimore e emocionale, verbina. Dhuna është e verbër dhe nga ky mbiemër është krijuar fjala verbinë, që do të thotë vend i verbër, pa dritë, ku shikimi nuk arrin. Pa dyshim që shoqëria jonë ka shumë verbina terri në ndërgjegjen e saj, në mendjen e saj, shkaktuar nga dhuna e verbër. Pa ndriçuar ato verbina terri, nuk mund të ketë përparim, nuk mund të këtë qytetërim e begati. Të mbetet gjatë në mendje një frazë e këtij teksti: “ A ia vlen të jetosh në një botë së cilës ia kanë vrarë Zotin?”                                               

Romani i Agron Tufës “Gurit të varrit ia rrëfej” është një tekst që himnizon lirinë dhe stigmatizon dhunën. Agron Tufa me sukses e ka zbuluar  atdheun në gjuhë, natyrisht në planin artistik. Atdheu i njëmendët,  me siguri tronditet duke njohur veten, pa hipokrizi, pa trukime e pa butafori. Dhe sikurse thuhet, ndodh që natyra imiton artin, ose bota e njëmendët synon e bën përpjekje t’i ngjajë, të imitojë botën e trilluar. E të njohësh dhe ta shfaqësh veten sikurse je, është hap i madh qytetërues.

Poeti dhe eseisti serb, rezidenti i muajit maj në “Tirana in Between” flet për rolin e rëndësishëm që ka poezia për të arritur në një kohë më të shkurtër në vetëdijen e lexuesit. Për fat të keq mendon ai, rryma e përgjithshme e letërsisë e fokusuar më shumë në zhanret narrative, e ka lënë mënjanë poezinë pa ia kuptuar realisht pushtetin. Čančarević flet për letërsinë e tij e cila nuk është fiction dhe angazhimin qytetar për të kritikuar ato që nuk shkojnë në shoqëri, veçanërisht politikën… Ai thotë se është e mundur që mes dy vendeve mund të ngrihen ura të forta bashkëpunimi

Nga Suadela Balliu

Një ekran i madh që bombardon me vargje të shpejta në gjuhën angleze dhe serbe, një tingull përsëritës që ngjan me një gërvishtje nga tastet e një makine shkrimi “Olivetti” dhe goditja e pjatave të një baterie herë pas here për të lajmëruar se një punë sapo përfundoi dhe një muzikë trazuese në sfond …ishin ato që shoqëruan performancën e poetit dhe eseistit serb, Dejan Čančarević, e cila mbështillej nga audienca e zhytur në Re; instilacionin e artistit Fujimoto vendosur në oborrin e Galerisë Kombëtare të Arteve.

Ishte pikërisht kjo ngjarje kulturore që gërshetoi në një poezinë, artin konceptual dhe muzikën që çeli edhe sezonin artistik brenda kësaj vepre, e cila do të qëndrojë për dy vite e stacionuar në kryeqytetin shqiptar. Čančarević, është i treti fitues i bursës “Tirana in Between” , Rezidenca Letrare e organizuar nga Poeteka në Bashkëpunim me Rrjetin “Traduki” Ministrinë e Kulturës së Republikës së Shqipërisë, me Ambasadën Gjermane dhe Ambasadën Austriake në Tiranë, Fondacionin kulturor të Liechtensteinit, që për të katërtin vit pret shkrimtarë nga rajoni dhe Europa Juglindore. Performanca RE-typing, siç autori e ka pagëzuar këtë lloj prezantimi që i bën poezive të tij në lexime publike prej afro gjashtë vitesh, është një shpërfaqje e i të ri-përjetuarit të procesit të krijimit të poezisë që, nga një akt intim dhe vetjak, shndërrohet në përvojë që ndahet në mënyrë të aktualizuar me publikun. Qëllimi është që audienca, ajo që duron deri në fund mërzinë që shkaktohet nga pritja për një kohë të gjatë e shkrimtarit që i rishtyp poezitë e tij në makinën e shkrimit, të kuptojë se të shkruash nuk është ideja klasike e të zbrazurit të frymëzimit, porse një proces i dhimbshëm e për pasojë kjo e bën shkrimtarin të mblidhet në vetminë e tij. Ideja e fundme është që e gjithë audienca të largohet duke e lënë krijuesin vetëm.

Poezitë e autorit, të shkruara dhe të shtypura përmes kompjuterit, rishtypen duke përdorur daktiloshkrimin e makinës, në mënyrë që, duke u kthyer pas në kohë, te shkrim-përjetimi i dikurshëm, të provokohet një formë e re, unike për kujtesën e tekstit, autorit dhe të pranishmëve.

Teksti pëson ndryshim grafik, pasi mundësitë “e kufizuara” të daktiloshkrimit të makinës, zgjerohen përmes leximit të autorit dhe shkrimit digjital, që ndryshon formë vazhdimisht në sytë e publikut. Vetë autori, i lindur në Pancevo të Serbisë, ku edhe zhvillon aktivitetin e tij letrar e muzikor si themelues i bandës “Transeen” është i interesuar kryesisht ndaj poezisë dhe mundësive multimediale të saj, ndaj dhe prezantimet letrare të tij priren drejt kërkimit të ideve të reja dhe përvojave bashkëkohore në këto fusha.

Qëllimi mbetet jo prodhimi, por krijimi i një poezie, që është në të njëjtën kohë origjinal dhe kopje e vetvetes, krijim dhe rikrijim i një autori të vetëm dhe një veprim i ndodhur në të shkruarën dhe po aty, në çast dhe përballë lexuesit.

Ç’ kuptim ka për ju, si poet “Retyping performance” dhe cili është mesazhi që përcjell te publiku?

Retyping është i bazuar në një koncept që së pari përpiqet të portretizojë punën e vështirë të një shkrimtari dhe ideja është ta përballë auditorin me domethënien e të shkruarit. Besoj se për shumë njerëz të shkruarit nuk është çështje frymëzimi në kuptimin tradicional si perceptohet një shkrimtar. Së dyti Retyping është përpjekje për të bërë një mbrëmje letrare për të prodhuar një mbrëmje letrare që u jep diçka fizike pjesëmarrësve në audiencë, sepse ndërsa rishtyp poemën i vë datën dhe e firmos. Fizikisht bëhet një vepër arti në kohë e lidhur me një moment të veçantë. Përdorimi i makinës së shkrimit është i rëndësishëm, sepse sjell praninë fizike të një autori. Unë i printoj poemat përmes një printeri dhe më pas i rishtyp duke përdorur makinën e shkrimit, gjë që na sjell pas te diçka fizike dhe jo digjitale . Në nivelin artistik të kuptimit Retyping ka dëshirën të prodhojë një vepër arti në një moment të dhënë me një vend të dhënë dhe me një audiencë të dhënë. Retyping është një koncept multimedial, gjë që përfshin pritjen, për sa është e interesuar audienca, leximin përmes video projektorëve dhe të kesh një shkrimtar në skenë që ka nevojë për kohë për të rishtypur apo shkruar poemën.

Pra është ta shohësh live këtë proces të krijimit…

Po, simbolika është portretizimi i këtij procesi të të shkruarit që për shumë nga ne, mesa di unë, nuk është i lehtë. Asnjë krijim nuk është. Nuk besoj në asnjë lloj të krijimit të lehtë. Është proces i dhimbshëm dhe ideja e kësaj performance është të detyrojë audiencën të ndjejë nevojën për të qenë e pranishme në diçka që aktualisht është e mërzitshme.

Mendon se procesi i të shkruarit është i mërzitshëm?

Epo, jetojmë në shoqërinë e spektaklit. Nëse vjen në performancën e një poeti që rishtyp poemat dhe i shfaq në një video-projektor pa thënë asgjë për rreth pesë apo më shumë minuta rresht, do të mërzitesh. Jemi mësuar të ndjekim imazhet, dinamikat e fotografive që ndryshojnë. Njerëzit janë mësuar të shohin filma. Thelbi i performancës është t’i detyrojë njerëzit të jenë diku, ku poezia po ndodh, por kur e percepton, në fakt asnjë nuk po ndodh. Të shohim kush është i aftë të luajë me këtë lloj dinamike.

Ky efekt shqetësues që krijohet gjatë performancës shkaktohet prej tingujve që shoqërojnë performancën apo prej pritjes?

Prej pritjes. Sepse njerëzit sot janë programuar të argëtohen nga vizualizimi, jetojmë në shoqëri të imazheve e nëse detyron dikë të mbyllë sytë e të dëgjojë, si diçka thellësisht e harruar , e çon te Radioja . Duke qenë se kam punuar në radio për më shumë se 15 vjet, besoj shumë se radioja si një media elektronike ka aftësinë të zhvillojë aftësinë për  të vizualizuar gjëra. Dhe nëse mund të vizualizosh gjëra, atëherë hyn në botën tënde. Kur lexon një libër ke një lloj situate me imazhe, ke foto, ke skenografi, je thuajse regjisor. Sa më shumë lexues të ketë një libër po aq edhe filma ka prej këtij libri, nëse e vizualizon. Ideja është të bëjmë një kontrast mbi atë që është prezantimi i realitetit në një botë komerciale.

Kur e ke nisur me këtë lloj performance?

E kam nisur para gjashtë vitesh ndërsa isha i lidhur me një artiste konceptuale të quajtur Tanja Juričan dhe ky është produkti i bashkëpunimit tonë dhe produkti i dashurisë sonë. Ajo më ndihmoi. Ishte aq e thellë sa më bëri sot ky që jam.

Prej asaj kohe, këto performanca i shfaq si brenda ashtu dhe jashtë Serbisë?

Kryesisht po, por kam përdorur edhe një performancë tjetër duke luajtur në kitarë bass. Përdor shtampa muzike nga një regjistrues ku kam regjistruar tinguj e më pas i riprodhoj nga regjistruesi në magnetin e bass-it dhe kështu prodhohet një lloj atmosfere muzikore. Më pas luaj muzikë dhe nis të lexoj poezi. Retyping lidhet me artin konceptual. Ideja e Tanjës ishte: “Përse nuk bën një artefakt?”. Mendova: “si të lë një shenjë, si ta lidh poezinë me artet e tjera?”. Ky ishte diskutimi me të dhe më pas makina e shkrimit u bë instrumenti i kundër-digjitalizimit të shkrimtarit.

Nuk të pëlqen të të etiketojnë si artist modern, por pa dyshim thua se nuk je tradicional e megjithatë përdor një mjet aq tradicional si makina e shkrimit…

Po, në fakt po rikonceptualizoj pozicionin. Po privatizoj atë çka është digjitale. Keni imazhin tim digjital, sepse kur shkruaj përdor kompjuterin, por ky është imazhi digjital, nuk është ai real.

Po çfarë është reale?

Realja bazohet në shtypjen, në gjurmën. Mund të thuash çfarë është reale i bazuar në kufizimin e pesë shqisave, që janë të kufizuara në disa frekuenca , por mund të luash me këto kufizime, mund të këmbehesh mes tyre. Kur përdor diçka që është tradicionale në një shoqëri thellësisht digjitale dhe moderne, atëherë bën komente nga një lloj pozicioni: “Le të mos jemi çka na është thënë të jemi!”. Dhe kjo është thellësisht Punk. Le të mos jemi kurrë çka na e servirin. Le ta marrim makinën e shkrimit, ta bëjmë markë dhe t’i prezantojmë audiencës një objekt fizik, sepse poezia e shkruar në kompjuter dhe e rishtypur me makinën e shkrimit dhe e firmosur nga autori bëhet vepër arti, të cilën mund ta vendosësh në kornizë. Është vetëm ai moment dhe nuk mund të vësh një kopje të atij momenti, sepse kur shtyp unë mund të bëj gabime, mund ta përsëris disa herë performancën por në çdo rast efekti mund të jetë i ndryshëm. Mund të rishtyp katër poema, por gjithmonë do të ketë një gabim të ndryshëm, për shkak të makinës së shkrimit që nuk ka “delete” mënyra sesi i fshin është të shtypë Esc, Esc, Esc, që grafikisht është gjithashtu art vizual.

Mendon se në këto momente letërsia ka nevojë për arte të tjerë?

Jo, besoj se letërsia ka nevojë të promovojë më shumë poezinë, sepse gjithmonë kam ndjerë dhe kam besuar se poezia është më e aftë për të ndarë përvojat në kohë të shkurtër, më shumë sesa proza. Letërsia pavarësisht formës; dramë prozë, vargje etj., ka nevojë për kohë . Është arti që ekziston në kohë. Lexuesit janë njerëzit që kanë vullnet ta angazhojnë veten e tyre në kohë. Me vullnet për të gjetur një rrugëdalje nga jeta e tyre , një dalje nga përvoja e tyre, apo çdolloj gjëje që mund të përjetojnë në jetë dhe të angazhohen në diçka që është përvoja e Tjetrit. Ky është akti i leximit. Me dëshirë pranoj botën e dikujt tjetër si të ishte e imja. Besoj thellësisht se poezia, që është harruar krejt në letërsinë përgjithshme të ditëve të sotme, sepse kemi këto libraritë neo-liberale e ultramoderne dhe nëse e vë re poezia është diku poshtë, nuk është në këndin e shikimit. Besoj thellë se poezia është më e aftë të ndajë në kohë.

Kur e ke kuptuar fuqinë e poezisë, pasi ti thua se poezitë e tua janë krijuar prej eseve esetë që ke shkruar fillimisht. Pra e ke nisur me prozë…

Kur isha student- nuk shkruaja gjatë asaj kohe, të paktën jo në vitin e parë – mendoja: “Poezia është gjëja më e mirë që mund t’i lejosh një lexuesi që po udhëton me një metro, për shembull në Nju Jork, mes disa stacionesh. Është mënyra më e shpejtë për të bërë mik lexuesin, për ta prekur atë. Edhe nëse shkruan poezi narrative, poezia ka nevojë për melodi. Edhe proza po ashtu, por poezia ka nevojë për këtë ngopje me ritëm, theksim të ritmit, melodisë. Duhet të këndosh me poezinë.

Shkruan poezi narrative, por poezitë e tua, të paktën ato që kam lexuar në gjuhën angleze kanë një ritëm të brendshëm…

Ato në gjuhën anglez që i kam përkthyer vetë, po ndiqja melodinë më shumë sesa kuptimin.

Doja që përkthimi t’i përngjante melodisë, sepse besoj se melodia është e vetmja thërrmijë në këtë kozmos që mund të prekë dikë që nuk kupton gjuhën origjinale. Kjo është arsyeja pse melodia është shumë e rëndësishme në poezi. Besoj ashtu si Hegeli, se muzika është maja. Unë vij nga muzika, ajo më ka formësuar.

Ritmi është i rëndësishëm për shkak se së pari je muzikant?

Jo, sepse përpiqem të jem një qenie njerëzore që i dëgjoj njerëzit. Më pëlqen të dëgjoj mënyrën sesi dikush tingëllon. E vlerësoj kur njoh dikë që është shumë i vetëdijshëm që tingëllon në një lloj mënyre. Sot ke shumë njerëz që nuk i vënë rëndësi këtij niveli “bontoni” . Mund të jem i pirë, por është e rëndësishme për mua sesi tringëlloj dhe sesi e menaxhoj veten përmes tingullit . Sepse tingullin dhe aromën do ta mbash mend gjatë. Të shkruash poezi është një lloj zgjedhjeje e melodisë.

Pra, një mënyrë alternative për t’u shprehur përmes muzikës?

Po sigurisht, poezia është muzikë. Gjithçka është muzika. Një gjë që i bashkon të gjithë artet është ritmi, Mund të shtrihesh në bar dhe të shohësh një gjethe që lëviz me ritëm. Por kush e bën ritmin? Era. Mënyra sesi ajo lëviz është mënyra sesi është lidhur me degën. Gjithçka është e lidhur dhe gjithçka është ritëm. Arti nuk mund të ekzistojë pa ritmin. Nëse nuk e ke ritmin, nuk ke art. Mund të kesh kotësi. Kemi nevojë për ritëm.

E keni kuptuar qysh në fillim të karrierës suaj?

Nuk kam një karrierë, thjesht ekzistoj..

Por ke botuar katër libra…

Në fakt janë katër, por i treti është një introdukt i të katërtit, ndaj në të vërtetë kam botuar vetëm tre.

Si e keni jetuar këtë muaj në Tiranë? Kam parë foto të tuat nga qyteti të postuara në Facebook që duken pak politike, duket sikur ke fotografuar vetëm reminishencat e diktaturës komuniste…

Jo, nuk janë politike. Postova në Facebook foto të Stalinit dhe Leninit , por komentet ishin “Më në fund gjeta bandën e vjetër!”. Është deklaratë ironike, por çfarë mendoj rreth Shqipërisë…

A kemi të përbashkëta?

Po jemi sunduar nga Otomanët, historia jonë ka qenë e ngjashme deri në një moment të 1912-ës, Lufta e Parë Ballkanike, për të cilën nuk isha informuar përmes arsimimit tim. .Kam qenë injorant dhe më vjen keq dhe nuk e dija që më 1912-ës ushtria serbe pushtoi Shqipërinë. Ishte një program zyrtar i shtetit se shqiptarët duheshin injoruar. Më befasoi shumë dhe më bëri të shkruaja këtu një poezi  dhe fsheha në titullin e poemës 1912- ën; ka kllapa dhe shenja pikësimi , por titulli i referohet atij viti. Është një çështje në shoqërinë moderne globaliste që propozon bashkim, por dua të theksoj që përmes globalizmit kemi kthimin te tradicionalizmi, veçanërisht në Ballkan. Nuk mund të harrojmë Teksasin. Teksasi duhet të thotë se nuk është Amerikë, e përse kur Amerika mbështet pavarësinë në të gjithë globin nuk e lejon Teksasin të jetë shtet i pavarur? Niveli i madh i hipokrizisë. Nuk kemi nevojë për këtë dhe kapitalizmi është ai që imponon kufijtë përmes njerëzve dhe i verbon ata.

Mendon se mund ta luftosh këtë hipokrizi me art?

Po e luftoj tani. Po është e mundur dhe më beso kur të kthehem në shtëpi do të bëj gjithçka që mundem, çka është në fuqinë time humaniste, fuqinë e shoqërisë civile, fuqinë time anarkike , fuqinë anarkike-komuniste për t’i sjellë njerëzit nga Beogradi, Pancevo, Novi Sad, Serbia në tiranë , njerëzit që kanë lidhur dhe janë rritur me rock and roll të vijnë dhe të miqësohen me njerëz në Tiranë. Vij nga një grup njerëzish që nuk besojmë se vijmë nga shtetet. Së pari besojmë se vijmë nga qytetet dhe para së gjithash vijmë nga nënat tona. ky është sfondi nga vij unë. Nuk përfaqësoj shumicën e serbëve dhe duhet ta vendos këtë mes kllapash, por shpresoj se njerëzit që besojnë te kultura, te ndarja e vlerave, te gjërat e përbashkëta do të bëhen bashkë në Ballkan. Ndoshta nuk jemi ende të pjekur për ta bërë tani, por duhet të rritemi dhe – diçka që bëri Tito- t’i themi Amerikës, Rusisë, Bashkimit, Europian Turqisë të shkojë në djall dhe të shohim ç’kemi të përbashkët. Mendoj se kemi shumë, jo vetëm në kulturë, por edhe ekonomi, gjeografi, shumë-shumë gjëra. Gjëja që nuk më pëlqen është se globalizimi ka fitua terren. Çfarë mund të ndajmë nëse bëhemi të gjithë anglosaksonë, gjermanë, amerikanë, njerëz të coca-cola apo pepsi? Të ndash ndodh kur kemi diçka të përbashkët dhe diçka të ndryshme. Mes të përbashkëtave ndërtojmë ura për ato çka janë të ndryshme mes nesh.

Mendon se letërsia dhe kultura mund t’i ngrejë këto ura?

Njerëzit duhet të udhëtojnë para së gjithash dhe ky është paradoksi. Ke internet, por vijmë nga shoqëri pa të ardhura për të siguruar një udhëtim si duhet, siç bëjnë njerëzit e Perëndimit, për shembull. Ke rininë që është e edukuar në internet, por nuk e përdorin si një mjet kulturor apo informimi, por siç ua kanë mësuar, si diçka argëtuese dhe jetojmë në një shoqëri që prodhon spektakël ,ndjenja false se je i kënaqur me jetën tënde, gjë që nuk është e vërtetë. Nëse udhëton në Beograd tani, do të shohësh të njëjtat gjëra; rrugët kryesore janë të globalizuara dhe rrugët e vogla të lëna pas dore. Kjo është ana e trishtuar.

A i reflekton këto ide edhe në poezitë, apo prozën tënde?

Përpiqem t’i reflektoj. Kam ardhur në Tiranë për t’iu arratisur problemeve të Serbisë, që po më largojnë nga të kuptuarit e vetes si dikush që ka nevojë të shkruajë. Sepse në një pikë nuk ke kohë të mendosh aspektin krijues të jetës tënde, gjë që gjithashtu është pasoja individuale e globalizimit. Kapitalizmi po na detyron të punojmë, punësojmë ,punojmë… dhe të flemë, duke hequr të drejtën e atyre orëve për të lexuar, për t’u çlodhur. Pra nuk e kam këtë në Serbi dhe Rezidenca Letrare është një lloj arratisjeje, një kohë për t’u kthyer te vetja. Poeti antik romak, Horaci ka thënë se Arti ka lindur në kohë limontie. Njerëzit që u duhet të punojnë nuk janë artistë. Por përgjegjësia artistike është t’u referohesh gjithmonë njerëzve që janë punëtorë. Nuk po flas për artin soc-realist, por punëtori dhe artisti janë të barabartë; punëtori mund t’i japë bukë artistit dhe artisti mund t’i rrëfejë një histori dhe ta bëjë të çlodhet.

Cilat janë temat kryesore të letërsisë suaj? Çfarë ju shqetëson?

Nuk jam një shkrimtar fiction. Nuk i shpik gjërat. E nis me çka po ndodh në jetën time dhe të miqve të mi. Jam politik. Me një lloj angazhimi. Kritikoj shtetin, kritikoj këto narrativa të mëdha që strukturojnë politikën, por në thelb përfundon sesi unë dhe miqtë e mi ndihemi duke pasur këtë jetë, në këtë hapësirë të caktuar. Çfarë bëjmë dhe si ndihemi. Është një dokument narrativ e asaj çka është duke ndodhur.

Nuk je tradicional dhe të pëlqen të thyesh rregullat, por gjithashtu je një mësues në gjimnaz dhe të duhet t’u mësosh nxënësve të tu traditat apo bazat mbi të cilat qëndron letërsia…

Po kam shumë probleme në shkollë. Të jesh mësues do të thotë gjithashtu të mos ndjekësh rregullat. Kemi poemën më të bukur epike të të gjitha kohërave e cila titullohet “Bano Strahinja”, një poemë  e cila flet për faljen. Shtëpia e një burri shkatërrohet nga ushtritë turke, e ëma e tij turpërohet dhe gruan ia rrëmbejnë, ndërsa ai po feston me kushërinj në një qytet tjetër. Në një pikë të poemës ai përpiqet të pyesë kushërinjtë nëse do e ndihmojnë të marrë mbrapsht gruan e tij dhe ata nuk pranojnë, madje i thonë se turqit e kanë prekur atë dhe ajo nuk është më e tyrja. Por ky njeri është përfaqësimi i kalorësisë. Ai shkon vetëm kundra ushtrisë turke, bën duel dhe fiton me ndihmën e qenit të tij dhe e merr mbrapsht gruan dhe e fal, në sy të të vëllezërve që duan t’ia nxjerrin sytë dhe ta fusin në manastir. Ai u thotë “Nuk do ta bëni sepse ajo është gruaja ime”. Mënyra sesi unë ua mësoj letërsinë, sipas kësaj narrative është: “Ku shkuan ata të dy? Që e deshën njëri-tjetrin, të mohuar nga prania të afërmve? Emigruan diku? Ku shkuan këta dy njerëz që besonin te dashuria? Kush u bënë? Kjo është një pikëvështrimi i dikujt për të bërë një film. Askush nuk ka bërë  një film se ç ‘ndodhi me këta të dy. Kështu më pëlqen ta mësoj letërsinë.

A je ti një kalorës që shkon kundër rrymës?

Jo, unë jam një askush që përpiqet të mbetet askush.

Përse?

Ç’do të thotë të jesh dikush? Dikush do të thotë status, status do të thotë nivel, nivel do të thotë piramidë. Nuk besoj te piramidat. Nuk vij nga ky sfond human sapo politik. Nuk besoj te klasat.

Por a mund të mbetesh një askush kur je një shkrimtar që i boton librat e tij?

Po. Nëse takon një shkrimtar dhe nëse i bën këtë pyetje do të thotë se do të jetë askushi, sepse është si të gjithë njerëzit. Por unë bëj një ndryshim të vogël sepse dua të angazhohem në deklarata apo bërje. Nuk ka pse të jetë poezi, mund të jetë film, fotografi, arte të tjera, art tradicional, konceptual… por gjëja kryesore e të bërit ndryshim është të mendosh “ku dreqin jemi tani dhe kush prej vetes do të bëhet më mirë? Çfarë është shoqëria ku jetojmë dhe nëse shoqërisë i lejohet të ketë këtë emër; shoqëri?”. Nuk besoj se jetojmë në shoqëri, po jetojmë në një xhungël kapitaliste. Njerëzit nuk socializohen me zemër. Të gjithë vishen sipas diçkaje… Por disa njerëz, artistë apo quaji si të duash, refuzojnë të vishen sipas… Këta njerëz janë askushë. Dhe e di pse Askush? E di çfarë i tha Odiseu Ciklopit kur e pyeti si quhej? Ai iu përgjigj: “Quhem askush.” Nëse je dikush shkon të flesh në hotelet më të mira, por kur je askush mund të flesh në rrugë. Nuk është e rrezikshme të jesh i pastrehë. Askush nuk të prek as të flet nëse je askush.

Nga Diana Çuli

Sapo ka dalë nga shtypi i famshmi libër i autores bjelloruse-ukrainase Svjetllana Aleksejeviç, i titulluar Lufta nuk ka fytyrë gruaje, botuar nga shtëpia botuese Fan Noli

Svetlana Aleksandrovna Aleksejeviç është shkrimtarja dhe gazetarja investigative e famshme, që shkruan në rusisht, sepse ajo u rrit dhe u formua në periudhën e Bashkimit Sovjetik dhe mori çmimin Nobel për letërsinë në vitin 2015. Gjatë karrierës së saj si gazetare, Aleksejeviçi u specializua në përpunimin narrativ të bazuar në dëshmi të vërteta, nga goja e dëshmitarëve të gjallë. Gjatë këtij procesi të gjatë, ajo shkroi shumë histori mbi ngjarje të ndryshme dramatike të Bashkimit Sovjetik: Lufta e Dytë Botërore, lufta në Afganistan, rënia e Bashkimit Sovjetik, shkatërrimi i shkaktuar nga Çernobili, e të tjera. U persekutua nga administrata e Llukashenkos dhe, nën ndihmën dhe mbrojtjen e organizmave ndërkombëtare për refugjatët gjeti strehë në Paris, në Gëteburg, në Berlin e më pas, në Minsk, në Bjellorusi. Librat e saj përshkruajnë historinë emocionale të individit sovjetik dhe post-sovjetik, përmes intervistash të ndërtuara me shumë kujdes. Ajo ndoqi një shkollë letrare në Bjellorusi, të krijuar nga disa shkrimtarë si Adamoviç, të cilët mendonin se mënyra më e mirë për të përshkruar tmerret e shekullit të 20-të nuk ishte imagjinata letrare, por hedhja në letër e dëshmive të dëshmitarëve të gjallë.

Svjetllana Aleksejeviç u bë e famshme që me librin për luftën në Afganistan – Zëra Sovjetë nga një luftë e harruar dhe me një histori gojore mbi Çernobilin – Zëra nga Çernobili.

Vetë autorja, për sa i përket metodës së saj letrare shumë të diskutuar dhe të debatuar – a është gazetaria letërsi e mirëfilltë apo jo – shkruan: “Mua më ka tërhequr realiteti si një magnet, më ka torturuar dhe hipnotizuar dhe unë doja ta ngulitja në letër. Prandaj dhe u mbërtheva pas kësaj gjinie të zërave dhe rrëfimeve aktuale, dëshmive të gjalla dhe dokumentacionit. Në këtë mënyrë e shikoj unë botën – një kor zërash individualë dhe një përmbledhje hollësish të përditshme. Në këtë mënyrë potenciali im mendor dhe emocional realizohet i plotë. Në këtë mënyrë unë mund të jem njëkohësisht shkrimtare, gazetare, sociologe, psikologe dhe ngushëlluese”.

Në këtë mënyrë e kuptoj dhe unë vlerën letrare të pamatë të librit të sapobotuar në shqip, Lufta nuk ka fytyrë gruaje. Aty, në rreth 200 faqe është e gjithë historia e sovjetikëve dhe post-sovjetikëve, një varr i madh i përbashkët i mbuluar nga gjaku. Aty ngrihen pyetjet që mundojnë Rusinë, rusët dhe popujt e afërt me të, ish sovjetikë : çfarë duhet të bëjmë dhe çfarë duhet të ndëshkojmë. Një dialog i përjetshëm. Revolucioni, gulagët, Lufta e Dytë Botërore…Ky libër, sa u botua, u shit më shumë se 2 milionë kopje. Në këtë libër bota femërore, e rrëfyer pas 30-40 vjetësh nga gratë ish luftëtare në frontin antinazist, jepet në një pikëvështrim kaq të gjallë, kaq të thellë, kaq të shumanshëm, kaq të papritur e kaq dramatik, sa rrallëkush e ka arritur në historinë e letërsisë botërore. Asnjëherë Lufta e Dytë Botërore nuk është dhënë e parë në kaq shumë aspekte dhe në detaje të tilla. Aty ka një përmbajtje të madhe dhe përmbajtjet e mëdha nuk i thonë lexuesit se çfarë duhet të mendojë. Ato vetëm i japin mundësinë të mendojnë thellësisht për mesazhin. Ato e lënë të hapur interpretimin. Libri të ngjall emocion të fortë, të ndez përfytyrimin dhe të shtyn të mendosh përsëri dhe përsëri për luftën, për njeriun në mes të saj, për dashurinë, për vdekjen, për hakmarrjen , për urrejtjen. Mbi të gjitha, ky libër ka një përmasë humanizmi të tillë, që duhet kohë të përjetosh të tillë ndjenjë, me një intensitet të tillë me një vepër tjetër.

Dhe, në fund, dy fjalë për përkthimin: libri Lufta nuk ka fytyrë gruaje është sjellë nga origjinali rusisht në gjuhën shqipe nga dora mjeshtërore e Xhimi Lazrit, i cili prej pesëmbëdhjetë vjetësh shqipëron autorë të mëdhenj botërorë. Libri, pasi fillon ta lexosh, të jep ndjesinë se është shkruar në shqip dhe jo në rusisht dhe ky është treguesi i parë e vendimtar se ke në dorë një përkthim të përkryer. Leksiku i pasur, regjistri i rrëfimit që ndryshon sipas rrëfyesve të ndryshëm e të shumtë, përçimi i saktë i atmosferës, mendimit, i atmosferës, i betejave, i ndjenjave më të stërholluara njerëzore, tingulli i rusishtes që vjen te veshi ynë përmes një shqipeje të përzgjedhur enkas, janë disa nga vlerat e shumta të këtij përkthimi të veçantë.

Nga Agim Baçi

Një këndvështrim mbi laboratorin psiko-social të formimit të njeriut nën diktaturë, mbështetur në romanet “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut” e Ismail Kadaresë, “Absurdi” i Koço Kostës dhe “Jetë në kuti shkrepëse” e Fatos Kongolit

“Njohja është i vetmi moral i romanit”. (Milan Kundera, “Arti i Romanit”)

Grafika e portretit të Njeriut, ardhur përmes letrares, pasqyruar në disa prej veprave që kanë udhëtuar në lexime publike, sjell nevojën e leximit të letërsisë edhe si shprehje e kujtesës shoqërore. Jo e ardhur veçanërisht si e tillë, por njëkohësisht në domosdoshmërinë morale për të mos e shmangur leximin e asaj që ka ndodhur, ne duhet të shënjojmë disa lexime për letërsinë pas vitit 1990. Padyshim, leximi që ka të bëjë me atë që vijon të vendosë mbi jetët tona, mund ta kthejë letërsinë në flamurin më të rëndësishëm për të mos udhëtuar në anijen e harresës e aq më pak në detin që  fsheh aq shumë nën barkun e tij atë që nuk u tha dot me zë të lartë për shumë e shumë vite.

Këndvështrimet e lidhura me historinë, e më pas, për pasojë, edhe sociologjinë dhe psikologjinë, edhe pse nuk janë leximet që synojnë jetëgjatësi në këndvështrimet mbi prozën, janë gjithsesi domethënëse për rrokjen e një aspekti të rëndësishëm, që në Shqipëri e Kosovë përputhen me diktaturën e egër komuniste dhe me represionin ekstrem, racist e çnjerëzor të një pjese ndaj një pjese tjetër të popullsisë me kombësi e besim tjetër. Në këtë aspekt, letërsia nuk mund të jetë assesi shpërfillëse, pasi do të humbte mundësinë e bashkëjetesës me të vërtetën për njeriun. Madje, duke tentuar lexuesin në kohë, ajo kthehet në një dëshmi të rëndësishme, jo për të dënuar të shkuarën, por për të synuar leximin e drejtë të asaj që mund të ndodhë sa herë nuk e kemi pohuar me zë të lartë.

Por a duhet ta lexojmë letërsinë si pjesë të vetëm kohës që i përket ngjarja, apo rrëfimi dhe personazhi që vjen nga diktatura mund të “qëndrojë edhe më shumë në fushëbetejën e leximeve”. Praktikisht, për këdo që ka bashkëjetuar sadopak me një sistem të tillë, apo edhe me njerëz të ardhur nga ai sistem, do të ishte e vështirë të mos përfshinte përvojat e tij personale. E megjithatë, siç shprehet studiuesi Fraj, “pavarësisht se është gati e pamundshme për poetin kritik t’i ikë zgjerimit të shijeve të veta, që janë të lidhura intimisht me praktikën vetanake, kritiku duhet të mbështetet në atë që aktualisht është e tërë letërsia: në dritën e saj!”. Nën këtë dritë, ku destinacioni i fundmë mbetet gjithnjë Njeriu, duke mos anashkaluar aspak “Horizontin e Pritjes” të sugjeruar nga Jauss, ne duhet të projektojmë një lexim “më të gjerë sesa e djeshmja”. Ky lexim, mund të ndikohet nga ajo që profesori i Harvardit, Harold Bloom, e konsideron si “Kompleksi i Edipit” në lexim[1], ku gjithçka duhet ta lidhim me interpretimet apo gjykimet e mëparshme apo të trashëguara nga prindërit tanë. Ne kemi nevojë më së pari për një lexim që lidhet me estetikën, e më pas të gjitha këndvështrimet e tjera “kanë kohë”. Duke besuar se realiteti është barku i madh i botës, por fantazia e ardhur nga letërsia është ajo që “merr pjesën që jeton”, ne duhet të gjykojmë këto vepra lidhur me një “lexim kohor”, siç do ta konsideroja shpjegimin e njeriut në diktaturë përmes letërsisë, pasi një lexim i tillë, edhe pse psikologjikisht dhe sociologjikisht është i domosdoshëm, nuk mbetet gjithsesi objekti kryesor i letërsisë.

Për një lexues të sotëm, sidomos të ri në moshë, absurdi që vjen nga realiteti në diktaturë konkurron hapur me trillin artistik. Përbindëshi që shkaktoi dehumanizimin e madh shoqëror rrezikon të mbetet peng i imagjinatës nëse nuk do të kemi lexime të lidhura ngushtësisht me jashtëletraren. Ndaj, në këtë sprovë, të leximit të letërsisë si projekt psiko-social të njeriut në diktaturë, vlen të bashkojmë edhe atë lexues që sipas Mark Twein, “në një vepër arti sheh atë që ka brenda vetes”, ashtu edhe lexuesin e Henri Bergsonit që “pavarësisht leximeve të ndryshme të realitetit maksimumi mund të pranojë vetëm vetveten”. Ne kemi nevojë pranimin, vështrimin, e padyshim, edhe hyrjen në botën e asaj  mungese të madhe të Njeriut, ku vetëm letërsia mundi ta mbante gjallë edhe pse me penelata të zbehta.

Personazhi në tranzicion?

Letërsia shqiptare pas vitit 1990 mbeti thuajse në kufijtë e të vëzhguarit politikisht të personazhit dhe rrëfimit. Lënia pas e asaj që shkoi dhe gjithë humbja e orientimit nga e djeshmja e gabuar kanë cenuar në 20 vite romanin shqiptar nga ndërtimi i personazhit të vërtetë, që në lëmin rrëfimor do t’i përshtatej kohës letrare, dhe jo kohës fizike, pavarësisht domosdoshmërisë që ta riprojektojë njeriun që u deformua përmes letërsisë. Mirëpo personazhi i derisotëm është i burgosur i “kohës fizike”, pavarësisht se ka shënjuar gjithsesi një arritje të rëndësishme për kuptueshmërinë e leximeve të mekanizmit denatyrues të qenies njerëzore në diktaturë. Kur themi i “kohës fizike” nuk kemi të bëjmë thjesht me jetën në një kohë që shkruhet apo lexohet, por me kuptimin vetëm për atë kohë të cilës i përket subjekti. Megjithatë, siç shprehet Nathrop Fraj në librin e tij “Anatomia e kritikës”, “Letërsia është një degëzim qendror i humaniteteve, hedhur nga njëra anë nga historia dhe nga ana tjetër nga filozofia. Pasi që letërsia nuk është vetë një strukturë e organizuar e njohurisë, kritiku duhet t’i kthehet kornizës konceptuale të historianit për ngjarjet dhe asaj të filozofisë për idetë”.[2] Parë në “lupën e Frajt”, letërsinë që merr personazhin në diktaturë apo edhe të dalë prej saj, duhet ta shohim si një destinacion të rëndësishëm të shprehjes së kujtesës, e veçanërisht projektit psiko-social të njeriut në diktaturë, ku deformimi i universales për t’i hapur rrugë “Njeriut pa histori” ishte edhe qëllimi kryesor i tërë sistemit, një njeri që ende duhet ta studiojmë pasi “sëmundjet e tij shpirtërore e mendore” vijojnë të jenë pjesë e veprimeve të mëvonshme. Personazhet që vijnë përmes Kadaresë, Kostës dhe Kongolit janë një kujtesë e kësaj mungese, e kësaj pamundësie, që ajo kohë ia dhuroi njeriut. Madje, duke e vijuar peshën e së keqes edhe në Liri.

Humbja e dinjitetit, si çelësi  drejt “Njeriut të ri”, si njeriu i duhur i sistemit

Të tri romanet, si në rastin e Kadaresë, ashtu edhe Kostës e Kongolit, kanë një të përbashkët në rrugëtimin e zhbërjes së njerëzores: greminën që vjen prej humbjes së dinjitetit. Projekti i brendshëm simbolik që krijohet nga lëmi rrëfimor për personazhet krijon një simbolikë të gjithë asaj që përfaqësonte sistemi, duke dhënë kështu një sintezë jo të vogël të modeleve degraduese dhe të degradueshme.

Në rastin e romanit “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut” të Ismail Kadaresë, dy personazhet kryesore nisin deformimin e tyre psikik, njëri nga “një ëndërr e pamundur e aktorit” (Lul Mazreku) dhe tjetra nga “marrëdhënia jonatyrore seksuale” (Vjollca Morina).

I “ardhur” nga romani “Spiritus”, Lul Mazreku, që mbeti pjesë e një ëndrre për shkak të pjesëmarrjes në një shfaqje, hyn në lojën e jetës tashmë i zhgënjyer po nga ajo që e lumturoi dikur. Ndërtimi i gjithë atmosferës në jetët e Lul Mazrekut dhe Vjollca Morinës në kapitujt e parë synon dhënien e një raporti me botën përreth, si për të na kujtuar se do të merrte “vetëm nga një prej tyre”. Nuk kishte më asnjë dallim, pasi këdo që të merrje, thuajse kishte “të njëjtin mëngjes dhe të njëjtën mbrëmje”.

Kadare përdor “të panatyrshmen seksuale” si lidhje për “denatyrim moral”. Madje, kjo vjen e pasqyrohet nga vetë Morina teksa flet me rekrutuesin e saj në “botën e spiunëve”, duke dhënë pikërisht poshtërsinë dhe panatyrshmërinë njerëzore në të qenurit pjesë e mekanizmit që sjell humbjen e dinjitetit.

“- E çë pastaj? – tha me zë të ulët. – Sipas jush unë… meqenëse e paskam bërë atë gjë që quhet … e turpshme … e panatyrshme… qenkam e aftë për të bërë poshtërsira?”[3].

Por edhe për Lul Mazrekun dashuria ka një kosto, atë të “panatyrshmërisë” si në rastin e Vjollca Morinës, por tashmë “për hatër të dashurisë”, duke pranuar “të shëtisë me varkë vetëm me komandantin”. Duke na futur në koston e panatyrshmërisë Kadare ndërton grafikën e rrugës që sugjeronte sistemi për të qenë pjesë e jetës pa trazim. E ç’mund të ndodhë me njeriun që humb gjithçka? Cila është fytyra e mëpastajme morale? Padyshim që një jetë pa kuptim dhe një vdekje pa kuptim janë dy zgjidhjet. Kështu, edhe Vjollca Morina humb gjithë fillin e jetës së saj dhe kthehet në “Dashnore në shërbim të shtetit”[4], edhe Lul Mazreku humb gjithë ëndrrën e tij, për të përfunduar në rastësinë, ashtu edhe siç ndërtoi profilin e vet. “Gjatovina: Kur Lul Mazreku më dha të kuptoj se ishte gati që për atë vajzë të jepte gjithçka, qoftë edhe nderin e tij, siç thuhej, unë ndonëse u brengosa, e kuptova”.[5]

Te romani i Koço Kostës “Radha mbahet me trup”[6]. Ka humbur njeriu “me kokën”, ka mbetur vetëm trupi. Por për çfarë mund të shërbejë?- për nevoja por assesi për vlera. Njeriu që ka një ëndërr, që kërkon liri, te Koço Kosta vjen përmes Gavrilit. Por për ata që e kanë njohur, Gavrili është veçse “sandale e varur në pemë që tundet nga era”. Ndërkohë që pasqyrohet edhe i gjithë konstelacioni i absurdit të kontrollit dhe mendimit të tjetrit. E ka emrin Peposh Buzbati, por duket se ka shumë ngjyra të zeza për të qenë një i vetëm.

“Atë pasdite, operativi i sigurimit për zonën, më tha:

• E sheh këtë lumë?

Ja, te ky vend e te këto ujëra zbriste në pushime ai Gavril Besho. Ulej diku dhe hidhte grepat dhe e mbante kallamin nga bishti.

E vështroja drejt.

Ne kemi bërë shkollë,- tha operativi i Zonës. Ne dimë sa lugë e sa pirunë ka çdo familje. I tillë është Sigurimi Ynë! Po të besoj: Di ti ç’bënte me grepat dhe me atë kallam Gavril Besho? Nuk do më dekonspirosh, ë?

Unë s’doja të dëgjoja të liga për Gavrilin.

Vazhdoi operativi:

-Ai grepi ishte një lloj aparati që ia kishte sjellë spiunazhi dhe ai sojsëzi Gavril Beshoja afronte buzët te goja te fundi i kallamit dhe i jepte të dhëna UDB-së. Ai fliste direkt me Titon dhe po me atë grep, po nga ai kallam i dërgonin porosi. Mos u habit”.[7]

Ndërkaq, në rastin e Fatos Kongolit, njeriu i kotësuar brenda “kutisë së shkrepëseve” është gjithnjë pranë humnerës. Duke ardhur nga mungesa e plotë e raportit moral, Bledi Terziu, personazhi kryesor i romanit, është i paracaktuar të udhëtojë nga mungesa e lirisë drejt mungesës së lumturisë. Ai është “panair kotësish i ardhur nga kotësia”. Jeta në një “kuti shkrepësesh” e ka kthyer Terziun në një njeri që nuk beson, që nuk dashuron, që nuk përjeton. Dikush tjetër kish vendosur për atë që duhet të merrte ai në jetën e tij, nga ata që e lindën. “…E quanin Sotir… Ky ishte një burrë i shkurtër, i bëshëm, me bark të kërcyer e flokë të rënë. Prindërit e mi e respektonin: punonte në komitetin e partisë të rrethit. Me këtë shpjegohet përse fjala e tij në shtëpinë tonë peshonte. Për çdo gjë do të pyetej ai, madje disa vjet më vonë, kur Anila i vuri në dijeni prindërit se tashmë ajo e quante veten të fejuar dhe u kërkoi ta bënin fakt të kryer, këta, të paktën formalisht, kërkuan mendimin e Sotirit, të cilit iu deshën vetëm pak orë për të kthyer përgjigje, siç pritej, pozitive. Kandidati për dhëndër, Dhimitër Mikeli, i përmbushte të gjitha kërkesat: familje e shëndoshë në pikëpamje politike, pa të burgosur, të internuar apo të arratisur në farefis, pa ndonjë të përjashtuar nga partia”.[8]

Pas edukimit në “kuti’ Bledi Terziu del në jetë si sinonim i instinktit dhe vetëm tek instinkti mbështetet. Por, instinktivisht i vjen edhe fundi, si një e pamundur për ta shmangur. Ashtu siç edhe nisi – pa një jetë të tijën dhe nga të tijtë, ai shkon drejt joshjes, si foleja e vetme e trupit, duke mos pasur më kurajë për të pranuar atë që i vjen.

[1] Harol Bloom, “Si dhe pse të lexojmë”, Dudaj, Tiranë, 2009

[2] Nathrop Fraj, Anatomia e Kritikës,  Rilindja, Prishtinë, 1990, f. 15,

[3] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 28

[4] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 111

[5] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 131

[6] Koço Kosta, Absurdi, Dudaj, Tiranë 2009, f. 97

[7] Koço Kosta, Absurdi, Dudaj, Tiranë 2009, f. 253

[8] Fatos Kongoli, Jetë në kuti shkrepsesh, Toena, Tiranë 2012, botimi katërt, f 60,

Diskutimi i çelur në gazetën MAPO mbi homoseksualitetin, martesat gay, ndryshimet kushtetuese, sociologjinë e kësaj sjelljeje dhe qasjen legale apo morale të shoqërisë, vijon me një shkrim të publicistëve Kallamata dhe Bruçaj. Kallamata shkruan se homoseksualiteti është i lindur, askush nuk zgjedh të jetë i tillë, madje shumëkush duhet të shohë te vetja për elemente të një sjelljeje të tillë.

Atë që nuk ua ofron natyra, njerëzit nuk mund ta marrin nëpërmjet shtetit. Shteti nuk mund të kthehet në një përbindësh që shpërndan të drejta, shkruan Bruçaj. Martesat gay janë një gjë e panatyrshme, njerëzit e të njëjtit seks nuk lindin fëmijë dhe kësisoj nuk mund të promovohet një martesë e tillë, sipas Bruçajt.

Pyesni veten

Nga Arben Kallamata*

Debati i fundit mbi të drejtat e homoseksualëve, mori hov nga presioni i Bashkimit Europian për legalizimin e martesave të tyre. Europa, ajo Europë të cilën dikur kërkonim me aq pasion ta bënim model për Shqipërinë, vazhdon të na vërë kushte që për shumë prej nesh janë të paktën të sikletshme dhe na bëjmë të përpëlitemi. Nuk është aspak për t’u çuditur, që me gjithë dëshirën e mjegullt për t’u bërë si Europa, në përpëlitjet tona mbizotëron homofobia dhe intoleranca. Burra e gra të egërsuar shkruajnë e shpallen me pasion kundër “modës”, “sëmundjes së keqe mendore”, “degjenerimit moral”, “perversitetit” homoseksual, aq sa s’ke se si të mos pyesësh: A e kanë të qartë këta njerëz se çfarë janë duke thënë?

Duke lënë mënjanë rastet e indoktrinimit politik e fetar, problemi më i rëndomtë me homofobët është pasiguria – pasiguria seksuale e njerëzve, që s’ndihen shumë rehat nën lëkurën e tyre. Nuk do të ishte keq që, në këtë rast, çdo individ t’i bënte një provë të thjeshtë vetes. Për shembull, ai zotëria me mustaqe, me mjekër, pa mjekër, me kokë të thinjur apo tullace, që shfryn gazetave, televizorëve dhe rrjeteve shoqërore kundër perversitetit seksual dhe ajo zonjëza e nderuar, që na tund përpara fytyrës Biblën, teserën e partisë, fotografinë e Papës ose të Enver Hoxhës, nuk do të bënin keq të ndaleshin për një sekondë dhe ta pyesnin veten se çfarë janë ata vetë?

Seriozisht e kam. Njeriu duhet të gjejë një çast qetësie, të shkojë në dhomën e gjumit, ose në një dhomë tjetër ku nuk iu shqetëson kurrkush, të mbyllë dyert dhe dritaret, të ulë perdet dhe pastaj të ulet edhe vetë, i qetë dhe i sigurt që askush nuk e përgjon e nuk e dëgjon. Pastaj t’i bëjë vetes pyetjen e thjeshtë – pa zë ose me zë të brendshëm, që të mos ju dëgjojë kush. “A do të doja unë të puthesha, ose të bëja dashuri me një njeri të së njëjtës gjini?” Dhe po të dojë ta ndihmojë veten për t’i dhënë një përgjigje më të saktë, le ta përfytyrojë veten në shtrat me Xhorxh Klunin, ose Brad Pit, ose me kryetarin e partisë për të cilën voton, po të jetë burrë, ose me Kim Kardashian, po të jetë grua. Dhe ta pyesë veten seriozisht: A do t’i shijonte apo jo?

Një pyetje e thjeshtë që kërkon një përgjigje të thjeshtë, por të sinqertë. Duke qenë vetëm, askush nuk ka arsye që të gënjejë apo të tregohet hipokrit, askush nuk ka arsye të trembet nga përgjigja, pasi atë do ta dijë vetëm ai ose ajo

Pyetja ka vetëm dy përgjigje: “Po” ose “Jo”.

Nëse përgjigja është “Po”, atëherë del që personi në fjalë është homoseksual ose biseksual. Në këtë rast, nuk ka vend fare për t’u alarmuar. Në botë ka me miliona homoseksualë dhe biseksualë.

Nëse përgjigja është “Jo”, atëherë personi është heteroseksual. Përsëri, nuk ka vend për t’u shqetësuar. Në botë ka me miliarda heteroseksualë.

Por çdo njeri, në një çast të caktuar të jetës, është e mira t’ia bëjë këtë pyetje vetes dhe të marrë një përgjigje të qartë. Përballja me këtë pyetje të ndihmon të jesh më pak hipokrit, më mendjehapur, më i mençur, më tolerant.

Sepse, në qoftë se dikush i përgjigjët pyetjes me “Po” dhe ende vazhdon të bërtasë me të madhe kundër të drejtave të homoseksualëve, atëherë është hipokrit. Jo thjesht hipokrit i heshtur, pasiv, por hipokrit agresiv dhe i dëmshëm. Hipokrit i ndyrë.

Hipokrizia ka disa shkallë dhe, deri në një masë të caktuar, ajo mund të mos përbëjë problem. Në fund të fundit, të gjithë jemi nga pak hipokritë. Shoqëria është ndërtuar në mënyrë të tillë që në anë të veçanta të saj, e kërkon hipokrizinë. Që të vegjël, në familje, ne na mësojnë dhe na edukojnë të jemi gënjeshtarë dhe hipokritë. Jo për të përfituar, por për t’u vetëmbrojtur. Për shembull, ata që e kanë jetuar kohën e komunizmit, e dinë mirë që prindërit i mësonin fëmijët që të mos i shprehnin kurrë hapur mendimet e tyre, pasi ato mund të binin ndesh me vijën e Partisë dhe të të sillnin telashe. Përfundoje në burg, ose më keq. Prandaj edhe të gjithë duartrokisnin, pavarësisht se ç’mendonin. Të qenit hipokrit ishte domosdoshmëri. Për të gjithë. Edhe për ata që ishin homoseksualë. Homoseksualiteti dënohej me burg. Dhe jo vetëm në Shqipëri e në vendet komuniste. Deri vonë është dënuar edhe në Perëndim.

Por sot ka ardhur një kohë kur s’ka nevojë të jesh hipokrit në lidhje me parapëlqimet seksuale. Mund të kesh ndrojë për t’i shpallur ato hapur, por askush nuk të kërkon të jesh hipokrit dhe të bërtasësh më shumë se të tjerët kundër homoseksualëve, duke qenë vetë i tillë.

Nga ana tjetër, ata që i përgjigjen pyetjes me “Jo”, padyshim që nuk janë homoseksualë. Janë heteroseksualë. Ata që janë heteroseksualë e dinë fare mirë që nuk ka asgjë në botë që t’ua mbushë mendjen të bëjnë seks me dikë të së njëjtës gjini. Sepse nuk bëjnë dot.

Njeriu nuk bëhet dot “gay” për mode; nuk bëhet dot “gay” për të eksperimentuar, nuk bëhet dot “gay” sepse ia ka mbushur mendjen një shok apo një shoqe. Askush nuk bëhet dot gay pa qenë gay. Njeriu nuk bëhet “gay” duke lexuar gazeta dhe duke parë filma dhe porno gay në internet.

Çka të çon te përfundimi që ata që janë homoseksualë, janë të tillë sepse ashtu janë, jo ngaqë duan të jenë. Asnjë nuk ka qenë heteroseksual dhe është kthyer në homoseksual vullnetarisht, siç edhe askush që ka qenë homoseksual nuk ka arritur të kthehet në heteroseksual, megjithëse shumë vetë a pranojnë se janë përpjekur seriozisht ta bëjnë këtë. Njerëzit nuk e zgjedhin seksualitetin e tyre. Atë e kanë të përcaktuar në ADN që në konceptim. Të qenit homoseksual është thjesht gjendje e lindur, nuk është as modë, as zgjedhje e vetëdijshme, as sëmundje mendore apo fizike, ngjitëse ose e trashëguar.

Dhe tani le të mendojmë pak qetësisht për ata që janë homoseksualë dhe që ia kanë pranuar vetes këtë. Burra, që nuk bëjnë dot dashuri me gra dhe gra, që nuk bëjnë dot dashuri me burra. Të lindur të tillë. Jo me sëmundje, jo me zgjedhje, jo me defekt. Por thjesht të lindur ndryshe. A ka të drejtë ndokush që t’ua mohojë atyre të drejtën për të jetuar dhe për të bërë dashuri? A duhen vrarë, zhdukur, dënuar me burg, syrgjynosur, izoluar, anatemuar, vetëm sepse kanë lindur me preferencë tjetër seksuale? A mund t’iu hiqet atyre e drejta për një jetë normale? Duhet të jesh fare i pashpirt të thuash që po.

Dhe le të vijmë te martesa. Martesa është bashkëjetesa e dy njerëzve, e përcaktuar me ligj. Ligjet i bëjnë njerëzit – disa njerëz që zgjidhen në një organ ligjvënës, që quhet parlament. Historikisht, njerëzit janë lidhur me njeri-tjetrin dhe kanë bashkëjetuar në martesë, për arsye nga më të ndryshmet – për t’u kujdesur për fëmijët, sepse e duan njeri-tjetrin, për interesa ekonomike, për të mposhtur vetminë, nga frika e të qenit pa të tjerë pranë, për interesa politikë, ushtarakë, fetarë. Ka kombinime pa fund. Ka interpretime pa fund – ligjore, shkencore, filozofike, teologjike, humanitare, sentimentale. Por thelbi mbetet i njëjtë: Martesa është bashkëjetesë e dy njerëzve, që duan të jetojnë me njëri-tjetrin.

Atëherë, nëse dy njerëz duan të jetojnë bashkë – sepse e duan njëri-tjetrin, sepse nuk duan të jetojnë vetëm, sepse duan ta ndihmojnë dhe të ndihmohen nga tjetri, sepse duan të përfitojnë nga njëri-tjetri, apo sepse thjesht kështu iu ka hipur në kokë – ç’të drejtë kanë të tjerët, që janë të martuar, ose që kanë të drejtë të martohen – t’ua mohojnë atyre të drejtën për të jetuar bashkë? As unë, as ti, as politikani, as prifti, as hoxha, askush nuk ka të drejtë të ndërhyjë në liritë dhe të drejtat e një individi tjetër për ta bërë jetën ashtu si do ai. Natyrisht, me përjashtim të rasteve kur ata ndërhyjnë në të drejtat tona. Por praktikisht, homoseksualët nuk ndërhyjnë dhe nuk kanë se si të ndërhyjnë në të drejtat e heteroseksualëve. Arsyetimi se ata po prishin, po degjenerojnë shoqërinë, është bosh dhe pa kuptim. Heteroseksualët nuk kthehen dot në homoseksualë dhe anasjelltas. Askush nuk mund të arrijë ta bindë tjetrin të kapërcejë gardhin dhe të kalojë në kampin tjetër. Në këtë rast, e vetmja zgjidhje e logjikshme, njerëzore, do të ishte që të lihej çdo individ të gëzonte jetën e tij, në mënyrën e tij, që ne të gjithë të tolerojmë njëri-tjetrin dhe të jetojmë në paqe me njëri-tjetrin.

Ne shqiptarët e kemi parë dhe e shohim Europën, jo vetëm si zhvillim ekonomik, por edhe si liri. Mbi të gjitha si liri. Le të përpiqemi ta kuptojmë këtë liri në të gjitha përmasat e saj, duke përfshirë edhe atë të të drejtës së homoseksualëve, për një jetë si gjithë njerëzit e tjerë.

*publicist

Martesat Gay, deri ku shteti mund të zëvendësojë natyrën!?

Nga Valentin Bruçaj*

Sipas një direktive evropiane, të gjitha vendet e Bashkimit Evropian dhe të gjitha ato që kanë si synim anëtarësimin në këtë bashkim, duhet të rregullojnë me ligj bashkëjetesën në mes çifteve të të njëjtit seks. Ka shumë shtete që, ndonëse në mes shumë polemikash, e kanë miratuar këtë ligj, dhe disa të tjera që pritet ta miratojnë. Për shoqëritë evropiane, revolucionet shoqërore nuk janë një fenomen i ri, çështje të ngjashme Evropa i ka kaluar edhe në vitet ‘60, me ligjin mbi divorcet apo me legalizimin e aborteve, që aq shumë ishin kthyer në një problem social, që në kohën kur u miratuan konsideroheshin totalisht si një tabu. Sidoqoftë, pavarësisht emancipimit të një shoqërie, çështjet morale vazhdojnë të mbeten çështje që zgjojnë polemika të ashpra brenda shoqërisë.  Në raste të tilla, për argumente kaq delikate, ku as Shteti dhe as shoqëria nuk janë në gjendje të marrin një vendim të prerë, pasi çdo vendim, në çdo rast, do të zgjonte polemika ose do të rezultonte si shkelje e të drejtave të individit. Meqë çështja është kaq delikate,  si e tillë duhet afrontuar, secili sipas ndërgjegjes së tij, në çdo rast, çdo mendim duhet të konsiderohet vetëm personal, larg çdo moralizimi, duke kërkuar të kuptojmë se çfarë është vlerë dhe çfarë është e drejtë personale. Duhet kërkuar një farë ekuilibri, në mes atyre që janë në favor të një ligji që rregullon bashkëjetesën mes çifteve të të njëjtit seks, dhe atyre që janë kategorikisht kundër.

Për të arritur një farë kompromisi në mes palëve, duhen marrë gjërat me radhë, duke stabilizuar se çfarë është e drejtë e secilit individ dhe çfarë nuk mund të konsiderohet si e tillë. Si fillim, duhet të kemi parasysh se homoseksualiteti ekziston që kur ekziston njeriu, që në lashtësi, në të gjitha kulturat. Nuk është nevoja të kujtojmë se personalitete shumë të rëndësishme historike, thuhet se jetonin seksualitetin  e tyre në mënyrë shumë të hapur, edhe brenda të të njëjtit seks. Pastaj më vonë të gjithë e dimë se, me lindjen e religjioneve, kjo filloi të konsiderohej sakrilegj, sa edhe sot, në disa shtete fetare homoseksualiteti konsiderohet krim dhe dënimi është shumë i rëndë, deri në dënim kapital. Paragjykimi, ose reagimi me dhunë ndaj një individi homoseksual në shoqëritë demokratike konsiderohet diskriminim, si shkelje e të drejtave të njeriut. Secili individ, ne Shtetin e së drejtës,  duhet të jetojë seksualitetin e tij sipas shijeve të tij personale, ekskluzivisht si një çështje private. Por siç ndodh shpesh, edhe në këtë rast, çështja ekstremizohet, në mes atyre që janë kundër dhe atyre që mbrojnë të drejtat e kësaj kategorie. Mbrojtësit e kësaj kauze, ndoshta edhe nga tendenca për të përshpejtuar reformën, duke humbur çdo ekuilibër, shpesh herë bëjnë konfuzion mes vlerave dhe të drejtave. Të jesh homoseksual është një e drejtë e secilit, por është ekstremisht e sforcuar të na transmetohet si një vlerë në mes vlerave të tjera. Kjo nuk është aspak e vërtetë, dhe nuk kemi pse të hezitojmë që ta  precizojmë një gjë të tillë, sa herë që në shoqërinë tonë të debatohet se ku mbarojnë vlerat në të cilat duhet të identifikohemi dhe ku fillojnë të drejtat e individit që duhet të mbrojmë.

Një ndër çështjet më të debatuara në shoqëritë perëndimore është edhe rregullimi me ligj i bashkëjetesave të individëve të të njëjtit seks, ose siç quhet me fjalë të tjera, martesat e jonatyrshme. Martesat e jonatyrshme, në thelb kanë qëllimin që të rregullojnë me ligj, bashkëjetesën ne mes dy individëve të të njëjtit seks, ose edhe një burri e një gruaje që duan vetëm të bashkëjetojnë.  Dy gra apo dy burra që kanë bashkëjetuar me njëri-tjetrin gjatë gjithë jetës së tyre, me sëmurjen e njërit prej tyre, ose me vdekjen e tij, nuk kanë gëzuar të drejtën ligjore që të qëndrojnë pranë partnerit ose të trashëgojnë pasurinë e tij. Në shumë raste, këta individë, me vdekjen e partnerit kanë humbur çdo të drejtë mbi kontrollin e të mirave materiale, si makinës, shtëpisë,  llogarive bankare etj., dhe kanë hyrë në posedim të këtyre pasurive, të afërm të partnerit që nuk jeton më, që gjatë gjithë jetës së tij e kanë detestuar në saje të shijeve të tij seksuale. Në këtë aspekt, është moralisht legjitime që këto kategori njerëzish të gëzojnë të drejtat të barabarta me të gjithë njerëzit e tjerë, dhe Shteti duhet të jetë garant në respektimin e tyre. Martesat e jonatyrshme nuk cenojnë aspak familjen tradicionale, pasi e njëjta gjë thuhej në rastin e reformave mbi abortin e divorcin. Nuk do të kemi më pak martesa tradicionale sepse shteti do të njohë me ligj lidhjet homoseksuale. Këto janë thjeshtë arsyetime moralistësh që në të vërtetë abuzojnë me fjalën familje.

Por Shteti, duhet t’i garantojë një kategorie njerëzish apo edhe krejt shoqërisë ato të drejta që nuk ja ofron natyra dhe ligjet e saj? Kjo pyetje të shpie te një tjetër problem brenda këtij problemi, që është akoma më delikat: Adoptimit të fëmijëve nga çiftet Gay. Nëse shteti e ka si obligim t’u garantojë të drejta të barabarta, të gjitha kategorive njerëzore brenda shoqërisë, nuk e ka si obligim t’u ofrojë këtyre kategorive atë që nuk mund t’ua ofrojë natyra dhe ligjet e saj. Kur dy burra, ose dy gra, vendosin të jetojnë së bashku seksualitetin e tyre, ata duhet të jenë të vetëdijshëm se bashkëjetesa e tyre nuk është e natyrshme, dhe si e tillë duhet jetuar, duke pranuar të gjitha pasojat e saj të natyrshme. Që këto pasoja janë se një lidhje homoseksuale nuk mund të “prodhojë” fëmijë, dhe këto pasoja duhen pranuar pa pretendime. Supozohet se një lidhje homoseksuale, duhet të jetë lumturia që këta dy individ kanë kërkuar, (pse duhet të kërkojnë më tepër), dhe Shteti duhet t’u garantojë atyre që askush mos t’ua cenojë atë, edhe pse jo, t’ua njohë edhe me ligj. Por shteti duhet të jetë garant që këta individë mos të prishin lumturinë e një individi tjetër,  mos të kushtëzojnë jetën e një fëmije nesër, që ndoshta nuk do të kishte bërë të njëjtën zgjedhje po të kishte mundur të vendoste vetë. Sepse të kesh fëmijë, nuk është një e drejtë e sanksionuar me ligj, që shteti duhet t’u garantojë të gjithë qytetarëve. Fëmijët lindin në saje të lidhjes mes një gruaje e një burri. Fëmijët nuk caktohen me ligj qeveritarë për secilin individ.

Shoqëritë që ecin me ritme të shpejta drejt modernizmit të tyre, duhet të bëjnë kujdes që pretendimet e një kategorie mos të cenojnë të drejtat e një kategorie tjetër. Dhe në këtë aspekt, individët që mund ta pësojnë më shumë janë pikërisht fëmijët. Fëmijëve që nuk kanë pasur fatin të kenë një familje, Shteti duhet t’u garantojnë mundësinë që të jetojnë sa më të lumtur, të kenë nesër një familje, një Nënë dhe një Baba, por shteti nuk duhet të krijojë jetim të ri, për të plotësuar pretendimet e një kategorie, – që nuk mund t’i arrijë ato natyrshëm –  me anë të teknikave të reja “moderne” si për shembull “Mitrës me qira”.   Një fëmijë ka nevojë të lindë, të ketë një familje dhe të jetojë i lumtur,  jo të prodhohet që nesër të dalë ne treg dhe të mund ta posedojnë ata që ofrojnë më shumë. Nuk duhet të harrojmë se jo gjithmonë fëmijët kanë gjetur dashuri dhe ngrohtësi nga ata që nuk kanë qenë prindërit e tyre të natyrshëm, por që duhet të ishin sjellë si të tillë, duhet t’u kishin ofruar po aq dashuri e ngrohtësi.

Nga Gabriel Garcia Marquez*

“Sikur Zoti të harronte për një moment që unë jam një dordolec i ndrequr me rrecka dhe të më dhuronte një copëz jetë, mbase nuk do t’i thosha të gjitha ato që po mendoja, por sigurisht do t’i mendoja ato që po them. Do iu jepja rëndësi gjërave jo për vlerën, por për domethënien e tyre. Do flija pak, do ëndërroja më shumë, sepse çdo minutë që mbyllim sytë humbasim 60 sekonda dritë. Do vazhdoja kur të tjerët do ndalonin, do zgjohesha kur të tjerët do flinin. Do dëgjoja kur të tjerët do flisnin, dhe sa do e shijoja një akullore me çokollatë!!! Nëse Zoti do më jepte një copëz jetë, do vishesha thjesht, do shtrihesha përballë diellit duke e lënë të pambuluar jo vetëm trupin, por edhe shpirtin tim. Ah Zoti im, sikur të kisha një copëz jetë, nëse do mundesha, do shkruaja urrejtjen time mbi akull, dhe do prisja të dilte dielli. Nuk do të lejoja të kalonte as edhe një ditë pa iu thënë njerëzve që dashuroja, se i dashuroja. Do të bëja çdo burrë dhe grua të besojnë se janë njerëzit që dua dhe do të dashurohesha me dashurinë. Te njerëzit do të tregoja se sa gabim bëjnë kur besojnë se ndalojnë së dashuruari kur plaken, pa kuptuar se plaken kur ndalojnë të dashurojnë. Fëmijës së vogël do t’i jepja pendë, por do ta lija të mësonte vetë sesi të fluturojë. Pleqve do t’u tregoja se vdekjen nuk e sjell pleqëria por “harresa”. Mësova kaq gjëra nga ju, njerëzit. Mësova se të gjithë duan të jetojnë në “majën e malit”, pa kuptuar se lumturia qëndron në mënyrën se si zbret “faqen e pjerrët”. Mësova se kur fëmija i porsalindur shtrëngohet mbi pëllëmbën e tij të vogël, për herë të parë gishti që zgjatet i babit të tij e robëron përgjithmonë. Mësova se njeriu ka të drejtë ta shohë tjetrin nga lart, vetëm kur duhet ta ndihmojë të çohet….Të thuash gjithmonë atë që ndjen dhe të bësh gjithmonë atë që mendon… Nëse do ta dija që sot do të ishte hera e fundit që do të të shihja duke fjetur, do të të përqafoja fort, fort dhe do t’i lutesha Zotit që të bëhesha roja e shpirtit tënd. Nëse do e dija se kjo do ishte hera e fundit që do të të shihja të dilje nga dera, do të të përqafoja dhe do të të jepja një puthje dhe do të të thërrisja përsëri që të të jepja edhe të tjera. Nëse do ta dija që kjo do të ishte hera e fundit që do ta dëgjoja zërin tënd, do të regjistroja çdo fjalë tënden, që të mund të të dëgjoja përsëri, përsëri… Nëse do të dija që këto do të ishin momentet e fundit që do të të shihja, do të të thosha “të dashuroj” dhe do të supozoja jo logjikisht se e dije më parë. Ekziston gjithmonë një e nesërme dhe jeta na jep edhe mundësi të tjera që t’i bëjmë gjërat siç duhet, por nëse bëjmë gabime, na mbetet vetëm e sotmja. Do të doja të të thosha se sa shumë të dua dhe se kurrë s’do të të harroj. E nesërmja nuk është e sigurt për askënd, si i ri, si i vjetër. Sonte mund të jetë hera e fundit që i shikon njerëzit që do. Prandaj mos prit më, bëje sot, sepse e nesërmja nuk vjen kurrë. Sigurisht do pendohesh për ditën kur nuk gjete kohë për një buzëqeshje, një përqafim, një puthje dhe sepse ishe i zënë për të realizuar një dëshirë të tyre. Mbaji ata që dashuron pranë vetes, thuaju duke mërmëritur se sa shumë ke nevojë për ta, dashuroji, sillu mirë, gjej kohën për ta, thuaju “më vjen keq”, “më fal” , “faleminderit” dhe të gjitha fjalët e dashurisë që di. Asnjëri nuk do të të mbajë mend për mendimet e tua të fshehta…”

*shkrimtar, fitues i Çmimit Nobel

Rasti i poetikës së De Radës/ Transfigurimi intertekstual  i unit poetik, që nënkuptojmë praninë e autorit, të cilën ai e realizon në rrugë dhe mënyra të ndryshme poetike. Në letërsi dhe arte mund të bëhet fjalë për çlirimin romantik, i cili, padyshim, ka të bëjë para së gjithash, me një raport të ri (për kohën) të autorit ndaj krijimit letrar dhe, më gjerë, artistik në përgjithësi. Jo rastësisht ky moment sjell në rend çështjen e autorit që krijon si një Zot i vërtetë

Nga Dr. Skënder Karriqi

Në kuptimin e një marrëveshjeje për termin, që në fillim bëjmë sqarimin se, me transfigurim intertekstual të unit poetik, nënkuptojmë praninë e autorit, të cilën ai e realizon në rrugë dhe mënyra të ndryshme poetike. Në letërsi dhe arte mund të bëhet fjalë për çlirimin romantik, i cili, padyshim, ka të bëjë para së gjithash, me një raport të ri (për kohën) të autorit ndaj krijimit letrar dhe, më gjerë, artistik në përgjithësi. Jo rastësisht ky moment sjell në rend çështjen e autorit që krijon si një Zot i vërtetë.

Para këtij momenti, krijimi mbahej në nivelin konvencional të kohës, hapësirës dhe veprimit, tejkalimi i të cilit do të ishte thelbi i çlirimit romantik. Në rrethanat e këtij revolucioni estetik është autori që, nëpërmjet kërkesës për konfirmim, jo vetëm hap shtigje të reja duke i dhënë përmasa të reja botës letrare përtej konvencioneve të kohës, hapësirës dhe veprimit,  por nëpërmjet transfigurimit të unit poetik brenda tekstit letrar, vetëimazhohet si protagonisti që unifikon kohërat, në një kohë totale e po kështu hapësirat në një hapësirë totale. Në këtë mënyrë rrëfimi romantik çlirohet prej formulave klasike, arketipi i të cilave është hyrja e tipit…Këndo Hyjni mnin’ e Akil Pelidit... Brenda imazhit poetik të kohës dhe hapësirës  (të këtilla), uni i autorit romantik, i transfiguruar intertekstualisht në imazhin e protagonistit fokusohet dhe përqendrohet sipas interesave përkundrejt objektit poetik.

Në rastin e De Radës, branda kohës dhe hapësirës totale  ( Koha lisa kish ndërruar….bota, planet(i)-et…), protagonisti i transfiguruar (uni poetik) shenjon dhe ndriçon Shqipërinë imagjinare, atë esencë që do t’i paraprinte ekzistencës, e në këtë rast ekzistencës së kombit shqiptar.    ( Moti i madh, Maki si epiqendër e botës shqiptare , zgjeruar më vonë me imazhin e Shqipërisë natyrale).

Në Studime për De Radën prof Jup Kastrati na bën me dije për një pasazh hyrës të poemës Këngët e Milosaos, të cilin autori ia kushton shokut të ngushtë të kolegjit, Rafael Xangareze. Sipas prof Kastratit, pasazhi paraqet atmosferën që u krijua tek fshatarët arbëreshë në çastin kur këtë të ri po e përcillnin për studime në Napoli. Po sipas prof Kstratit, vetë autori për këtë moment të rëndësishëm përjetimi ( një çast poetik vërtet zanafillor), shprehet: Kudo që kaloja, uronin që nisja ime për në Napoli t’i sillte dobi vendit…

Na erdhi ta quajmë zanafillor këtë çast përjetimi sepse për herë të parë, që në rininë e hershme, autori përjeton brenda qenies së tij heroin që, sipas mënyrës së tij ( prometeike), i përkushtuar deri në vetëflijim, do t’u shërbejë njerëzve. Ky pasazh na bën të kuptojmë se në rastin e De Radës, fillimi i poetit përkon më fillimin e protagonistit, simbiozë kjo që në një mënyrë apo në një tjetër, ( çka ka të bëjë me kerkimet autoriale në këtë drejtim), do të reflektohet në botët letrare të tij dhe ne do të përjetojmë mirëfilli praninë e autorit hero, të imazhuar dhe transfiguruar brenda tekstit letrar.

Në fund të fundit reflektimi i këtij momenti në formën e një pasazhi hyrës (kalimi), që i paraprin poemës Këngët e Milosaos, gati drejtpërdrejt, është shtegu nëpërmjet të cilit autori nga njëmendësia hyn në poemë, botën e tij të trilluar, ku do t’u nënshtrohet ligjeve të tjera, po aq unike sa ato të botës së njëmendësisë, për t’u transfiguruar në heronjtë e poemave, për t’u integruar në ngjarjet subjektore, në përmasat e heroit protagonist.

Nëpërmjet pasazhit (kalimit), bartet tek Milosaua jo thjesht elementi autobiografik që ka të bëjë me dashurinë e autorit për vajzën e kallogresë, por edhe ky moment i rëndësishëm përjetimi i heroit prej të cilit njerëzit (përkatësisht arbëreshët e Makit) presin.

Në poemë ky moment reflektohet në këngën III ( Fatmirosh ai që na del/ mbi Rodhen e gjelbëruar/ si flamur i Arbrit/) dhe në këngën XIII ( Sjellsh ti një ushtri fatmirë/ të na i hapë këto brigje / lirisë që borëm /. )

Këndvështrimi ynë mundëson një kuptim ndryshe të Milosaos. Në këtë personazh nuk bëhet fjalë thjesht për elemente autobiografike të rinisë së hershmë të autorit. Në fakt ky personazh është imazhi i biografisë romantike të vetë De Radës. Ashtu siç ai zhvendoste ngjarjet në kohëra të shkuara, ashtu zhvendoste edhe veten duke e rikrijuar atë në një botë tjetër.

Që De Rada, përtej disa elementeve biografike të rinisë së hershme e braktis këtë linjë, është thjesht një iluzion, i cili vjen ngaqë, në analizë e sipër, problemi është parë në sipërfaqe, së jashtmi, duke mos patur referencë përjetueshmërinë e autorit në momentet përkatëse biografike, përjetueshmëri të cilën ai e transfiguron nga vetja tek heroi letrar. Në këtë kuptim projektimi i vetes në fillim të poemës ( rasti i dashurisë për vajzën e kallogresë), nuk mund të pasohej me momente subjective  jashtë logjikës së vazhdimësisë, për të arritur deri në këngën XIII, në momentin i cili gabimisht perceptohet si momenti i dytë i projektimit të vetes, e më pas ta braktiste përfundimisht linjën autobiografike. Përkundrazi, logjika e brendshme e vazhdimësisë të çon në përfundimin se vazhdimi i subjektit përtej disa fakteve thjesht biografike, është pjesë e përjetueshmërisë së De Radës në kushtet e ndjenjës së heroit brenda vetes përkundrejt atmosferës së paharrueshme të lutjeve dhe urimeve të fshatarëve  të Makit me rasin e nisjes së tij në Napoli.

Me subjektin e Milosaos De Rada e ka tejkaluar motivin romantik të pasionit fatkeq të dy të rinjve që pengohen nga mjedisi social për të qenë të lumtur. Në lutjet dhe urimin e fshatarëve ai duhet të ketë ndier nevojën e brendshme të kolonisë ( fisit), e cila në rrethana të emigrimit kërkonte heroin e vet. Ky është momenti heroik i luftëtarit brenda De Radës. Pikërisht kjo ndiesi e fortë i ka hapur rrugë vazhdimit të subjektit jo në linjën e heroit civil, por në linjën e prijësit ushtar..

E konceptuar në këtë këndvështrim imagologjik, si biografi romantike e autorit, poema Këngët e Milosaos ve nën shenjën e transfigurimit të autorit vetën e parë të personazhit në  të gjithë veprën poetike deradiane, qoftë kur kjo vetë del drejtpërdrejt, qoftë kur del si dhanore etike, madje aq më tepër në këtë rast

Edhe kur është fjala për poemën Serafina Topia, e cilësuar si variant femëror i poemës Këngët e Milosaos, teza jonë mbështetet nga argumente të pakundërshtueshëm biografikë, të artikuluara nga vetë autori në Autobiografi-në e tij

Kur punonte si mësues në familjen e Dukës Spirit, De Rada u dashurua marrëzisht me të bijën e këtij të fundit. Dashuria për këtë vajzë aristokrate italiane do të ndikojë në jetën dhe veprën e poetit. Sa i përket këtij fakti, ai pohon: Nevoja për famë u bë për mua si një makth i vërtetë një vit më vonë, kur dashuria për një vajzë të virgjër nga derë e madhe depërtoi në jetën time…Më tej ai vazhdon: Isha i ligështuar, i ndrydhur nga një afsh përvëlues, që në mua shkoi duke shkrirë gjithçka  dhe ma kishte shndërruar frymëzimin në një dëshirë kapitëse. Por, kulti për një krijesë njerëzore, që më shmangu nga aspiratat e rinisë sime të parë dhe më ngatërroi me botën që më rrethonte, më liroi nga një varg të metash. Nxitesha me shpresa të papërcaktuara për një punë të madhe dhe të pastër. Shpirti i hyjneshës sime mbushej me idealet e mia dhe shpirti im me çfarë i pëlqente asaj… Rifillova më vonë botimin e Serafinës në të cilën hidhja fazat e ndryshme të figurës që më shkëlqente ditën dhe më linte pa gjumë natën ….Mbas saj, në këtë botë pafund gjendej, siç thashë, një dëshirë e pafuqishme, ashtu si mund të jetë në një jetë, që është robëreshë e vështrimeve, e zërit dhe madje, edhe e heshtjes së një zonje.

Por, pikërisht, konceptimi i Serafinës si e tillë, që autori të projektonte aty veten e vet, do të përbënte nga ana tjetër, një problem që lidhej me transfigurimin e individualitetit dhe personalitetit mashkullor në një modelim të individualitetit dhe personalitetit femëror. Në qoftë se transfigurimi i vetes së autorit do të ruante gjininë, duhet që autori të projektohej tek Bozdari, por ai duhej të projektohej tek Serafina, që në rastin konkret ishte heroina e vetëflijuar në përshtatje me ndjenjën e detyrës ndaj Atdheut. Sigurisht këtë përmasë prometeike, prototipi i Serafinës, ( vajza nga dera e madhe e Spirit-ve) nuk e kishte, por atë, në shenjën e idealizimit, ia shton vetë autori. (A nuk thotë ai se shpirti i hyjneshës  mbushej me idealet e tij…? ). Ndërsa Bozdari në këtë rast është heroi që nuk arriti ta tejkalojë vetën individualiste: Në Historia e Letërsisë Shqipe thuhet: Tek Bozdari shfaqet edhe vrazhdësia e egoizmit. Dhimbja kur merr vesh për martesën e Serafinës, ia shkreton shpirtin, e bën të paaftë për t’u mallëngjyer nga pritja që i bëjnë në vendlindje populli dhe njerëzit e vet. Kjo dhimbje shuan tek ai edhe ndjenjën e nderit, e bën të shkelë fjalën e dhënë dhe të dënojë mizorisht Evodën. Me forcë të veçantë artistike ka përshkruar poeti brerjen e ndërgjegjes që e torturon më vonë heroin në vajtimin e tij të egër buzë detit, si një Akil i dytë. Po nga ai çast, figura e tij nxihet : ai mbyllet në vetvete dhe kërkon të shuajë hidhërimin me një dashuri tjetër, me Olimbinë, kushërirën e Serafinës. Duke shkuar të takohet me të, Bozdarin e gjen një vdekje rrëqethëse : e godet rrufeja dhe ky fund simbolik, është dënimi që i jep poeti egoizmit të heroit.

I tronditur nga humbja e dashurisë, Bozdari heq dorë nga nga lufta duke e lënë qytetin në mëshirë të fatit. Kur Dedë Gjeka dhe Prekë Gjeka  i shkojnë në shtëpi për t’u këshilluar dhe për ta nxitur të çlironte qytetin nga turqit e grekët, ai u përgjigjet: Bozdari- Tash ushtrinë s’e drejtoj unë,/ e drejton vetë qyteti, /e tij është dhe plaçka e luftës,/  le të bëjnë si të duan- / tha, i përshëndeti, e shkoi. /

Me ç’shihet, autori e kundërve Bozdarin me Serafinën, por jo në mënyrë të drejtpërdrejtë. Tërthorazi ai e realizon këtë kundërvënie me anë të heroit tjetër të poemës së Serafinës, Radavanit, për të cilin detyra ndaj atdheut qëndron mbi të gjitha. Ai nuk largohet për asnjë cast nga lufta për lirinë e vendit, as kur i shkatërrohet lumturia nga vdekja tragjike e vajzës së dashur. Kështu, Bozdari do të ketë të kundërtin e tij mashkullor, por duke qënë Radavani produkt krijues i Serafinës, në të vërtetë kundërvënia është ndërmjet heroinës dhe Bozdarit.

I projektuar si hero i vetës individualiste, në kundërvënie me Serafinën që flijon dashurinë për atdheun, figura e Bozdarit nuk mund ta mbartte vetën e autorit dhe për pasojë nuk mund të ishte projektim i tij. Projektim i vetës së autorit do të ishte Serafina, e konceptuar si hija letrare e vajzës së Dukës Spirit, shpirti i së cilës mbushej me idealet e autorit dhe shpirti i autorit me çfarë i pëlqente asaj. ( Shpirti i hyjneshës sime mbushej me idealet e mia dhe shpirti im me çfarë i pëlqente asaj).

Fakti që autori po e projektonte veten në një personazh me shenjë të kundërt gjinore, detyrimisht është reflektuar edhe në aspektin formal të veprës. Si do të zgjidhej problem i papërshtatshmërisë në rastin e trasfigurimit të shenjës mashkullore ( autori), tek shenja femërore ( Serafina ) ? Në poemë shohim praninë e vetës së parë që vjen nëpërmjet këngëve të personazheve. Kështu kemi: Kënga e Serafinës (1,2), Kënga e Bozdarit me shokë Serafinës, Kënga e Nik Dukagjinit vashës së Topiajve, Kënga e trimave, Kënga e lamtumirës,  dhe Kënga e zadrimorëve Serafinës. Më së shumti kjo vetë e parë shërben për portretizimin e Serafinës në plan të gjerë. Ndërsa transfigurimin e vetes në personazhin e Serafinës autori e arrin nëpërmjet transfigurimit në vetën e saj të dy shenjave që e dallojnë përsonalitetin dhe individualitetin e tij: iluminimit ( kulturor, shpirtëror) dhe talemtit krijues.

Këto dy shenja, qoftë për kohën kur zhvillohen ngjarjet ( shek XV), qoftë në kohën kur u shkruajt poema, ( 1843), nuk e karakterizojnë personalitetin femëror shqiptar, sidomos në nivele të tilla, siç e gjejmë në poemë. Hamendësimi se në këto anë të personalitetit të Serafinës pra në iluminimin dhe talentin krijues (poetik) autori ka projektuar Dora d’Istria-n bie në kundërshtim me pohimin e vetë autorit në Autobiografinë e tij, ku, për vajzën e Dukës Spirit nga mori spunton thotë: Shpirti i hyjneshës sime mbushej me idealet e mia dhe shpirti im me çfarë i pëlqente asaj.

Në kumtesën tonë vetëm sa prekëm çështjen e transfigurimit të autorit, duke patur referencë rastin biografik të poetikës së De Radës. Me tej poetika e këtij autori karakterizohet në aspektin e transfigurimit nga raste të drejtpërdrejta vetore, ku madje uni i autorit i kundërvihet vetës III rrëfimtare përtej logjikës gramatikore të tekstit. Poetika e De Radës stabilizohet në këtë aspekt nëpërmjet stilizimit funksional të dhanores etike, e cila, më shumë se sa përsëritje e vetës së përsonazhit, vjen në shenjën e pranisë së poetit të transfiguruar pikërisht tek personazhi, si në shembullin: Ai më ishte mburrje mëmash…

Tani që së voni kemi në dorë veprën e plotë të transkriptuar të De Radës, falë punës shumë të mirë të prof Altimarit, kërkimet do të jenë më të argumentuara mbi bazën e gjuhës autentike të autorit, të cilën ai, me sa duket, në rastin e transfigurimit të vetes në botët e trilluara letrare, e sheh përtej interesit romantik, që do të thotë se e sheh si një mjet praktik për realizimin e vetës autoriale si prani brenda tekstit letrar.

Nga Diana Çuli

Botimet IDK sapo kanë hedhur në treg romanin Rasti i çuditshëm i vrasjes së qenit në mesnatë, (titulli original – The Curious Incident of the Dog in the Night-Time ) të Mark Haddon-it, romancier anglez, i lindur më 1963 dhe që u bë i njohur për lexuesit në mbarë botën pikërisht me këtë roman, të botuar më 2003, për të cilin do të flasim dhe në këtë shkrim. Ai u vlerësua menjëherë me çmimet prestigjioze Whibread Award, Guardian Prize dhe Commonwealth Writers Prize. Botimet e tij të mëparshme janë disa libra për fëmijë, të ilustruara nga ai vetë; më pas librat policorë të serisë Agjenti Z e më tej shumë skenarë për BBC-në si dhe drama Duke zbritur malin (Coming Down the Mountain), më 2007. Rasti i çuditshëm i vrasjes së qenit në mesnatë quhet vepra e tij më e mirë, e shkruar për të rritur. Ajo tërhoqi menjëherë vëmendjen e kritikës, për gërshetimin mjeshtëror të humorit, ndjeshmërisë dhe aventurës, me një narracion sfidues krejtësisht original. Heroi kryesor i rrëfimit, Kristoferi, vuan nga sindroma e Aspergerit, një lloj sindrome e autizmit e cila nuk e lejon të perceptojë qartë dhe të interpretojë emocionet e njerëzve të tjerë. Nga ana tjetër, ai ka një mendje jashtëzakonisht logjike, i mungon pasioni dhe nuk është i aftë të krijojë afërsi me njerëzit e tjerë, ndjenjat e të cilëve ai nuk i kupton dot.  Kjo e bën Kristoferin, i cili e rrëfen vetë historinë, një rrëfyes shumë të besueshëm, sepse ai është i pazoti të gënjejë, por edhe të  pabesueshëm, sepse ai nuk i vlerëson dot plotësisht motivet që i shtyjnë njerëzit të kryejnë disa veprime të caktuara. Për ta bërë personazhin e tij edhe më  interesant, Haddon-i i jep atij edhe cilësi të tjera, si tmerri që ai ka po ta prekin, urrejtja kundër ngjyrës së verdhë dhe ndonjë herë një zemërim i pakontrollueshëm.  Nga ana tjetër, atij i pëlqen të zgjidhë rebuse, shkëlqen në matematikë dhe ka një kujtesë fotografike. Adhuron Sherlock Holmsin dhe, në një ngjarje të pazakontë për të – gjen të vrarë me cfurk qenin e fqinjës – kërkon të zgjidhë misterin e vrasjes. Në këtë çast fillojnë aventurat e tij, që zhvillohen në rrugën ku ka shtëpinë, brenda në shtëpi dhe në trenin që merr për në Londër. Por, në një hapësirë kaq të ngushtë veprimi, Haddon-i, me këtë personazh të veçantë që ka krijuar, krijon edhe një botë të madhe, të mbushur me ngjarje, me të fshehta që zbulohen dalëngadalë e që janë të papritura për vetë Kristoferin. Autori shkruan për këtë jetë, në dukje të zakonshme, me kaq forcë e ngjyrshmëri, sa ajo të josh e të rrëmben pa fund. Jeta e Kristoferit duket e kufizuar, por, në një çast të kësaj jete ndodh një vrasje e mistershme – gjë që i pëlqen gjithnjë lexuesit – dhe në atë çast, për lexuesin, fillon të shpërfaqet një fantazi e tillë – por aq e kapshme dhe në dukje reale – sa ai nuk e lëshon librin nga dora. Shumë gjëra që ndeshim në libër, u ndodhin fëmijëve dhe adoleshentëve. Por, shpesh edhe fëminia është e mbushur me trishtim, i cili çastin tjetër, ose ditën tjetër, mund të kalojë. Ka gjithnjë një mundësi për të shpëtuar. Këtë bën edhe Kristoferi, me mënyrën e tij. Kapitujt që alternohen midis hetimeve që ndërmerr Kristoferi dhe atyre ku ai zgjidh probleme matematike, shërbejnë për të treguar se si i funksionon mendja dhe si kërkon ta zgjidhë misterin. Por, teksa shtyhet më tej, ai zbulon të vërteta të hidhura e të tmerrshme, që lidhen me prindërit dhe me fqinjët e tij.

Kritika e ka çmuar mjaft zërin e pa-apasionuar të Kristoferit, sepse ai e « detyron » autorin t’i bindet maksimës së vjetër letrare që thotë se autorët « duhet të tregojnë, po jo të rrëfejnë », gjë që ndodh në këtë histori. Ajo që vënë re shumë kritikë, është se, megjithëse Kristoferi vuan nga autizmi, Haddon-i nuk e bën sëmundjen aspak temën qendrore të librit. Në të vërtetë, fjala « autizëm » nuk përmendet as edhe një herë. Romani mund të shihet si një shembull i « procesit të të shkruarit vetë ». Pikëvështrimi i romanit lejon interpretime të ndryshme nga ana e lexuesit dhe vetë autori thotë në një intervistë se shumë njerëz reaguan në mënyrë të dëshpëruar ndaj romanit, i cili ata thoshnin, i bënte për të qarë, por të tjerë mendonin se ishte shumë i gëzueshëm dhe se kishte një happy end.  Ndoshta, shprehet kritika, kjo ndodh sepse autori nuk e shtyn lexuesin të mendojë në një mënyrë apo në një tjetër.

Edhe njëherë, letërsia e madhe engleze na habit dhe na provon se ajo është ngritur në themele të forta, që prodhojnë paprerë zëra origjinalë e të mrekullueshëm.

Do të shtoja se ky libër, i ndërlikuar nga pikëpamja e tekstit, ka disa regjistra narrativë, si nënshtresa e thellë psikologjike, bota matematikore e shprehur përmes formulave dhe interpretimeve shkencore, të ndërthurura me gjendjen shpirtërore të personazhit, humori i pashprehur e i përmbajtur englez, etj., është sjellë në shqip me një inteligjencë të madhe e talent të  padiskutueshëm nga përkthyesja tashmë shumë e njohur Ines Ikonomi, e cila ka shqipëruar me mjeshtëri vepra të shumë autorëve të shquar botërorë.

Përveçse një mjeshtëri përkthimi të librit “Një grua në Berlin”, historinë e gruas anonime nga Berlini, që rrëfen në një ditar luftën e ’45-ës,  shkrimtarja Helena Kadare e përcjell në parathënie me mesazhin e saj, për të dëshmuar të vërtetën edhe të historisë sonë, si mision që duhet kryer nga historianë të ndershëm, përballë dëshmive të ndershme

Nga Helena Kadare

Në fillim të viteve ’90-të ishim të ftuar për herë të parë në panairin e librit të Frankfurtit. Për të shkuar deri atje, na u desh të kalonim nga Berlini. Shoqëruesi ynë, një student i ri gjerman i fakultetit të filozofisë, gjatë një mbasditeje të vetme që ndejtëm aty, na bëri të vizitojmë disa monumente të kulturës, pa më të voglën mërzi dhe as ndonjë shenjë lodhjeje. Në darkë, të gjithë bashkë u ndodhëm në një piceri, diku, afër qendrës së Berlinit.

Ishte mbrëmje e një dite të shtunë. Salla e restorantit e mbushur ndërkaq plot, ziente e gumëzhinte nga zërat. Çuditërisht, vetëm gra. Të gjitha të moshuara. Të krehura me kujdes e të veshura me ngjyra të ndezura, ato i kishin zënë thuajse gjithë tryezat, e ndërsa prisnin t’u vinte porosia, flisnin e qeshnin plot gjallëri.

Dikush nga grupi ynë shqiptar, pasi rrotulloi disa herë kryet përqark, bëri një nënqeshje të përmbajtur, por jo dhe aq të pafajshme dhe tha diçka nëpër dhëmbë, ashtu siç flitet kur ka të huaj dhe nuk duam që ata të na kuptojnë.

-Nuk e marr vesh, vetëm gra paska këtu? S’jemi as në ditën e 8 marsit!…

Shoqëruesi ynë, i sjellshëm dhe i gatshëm për gjithçka, anoi pak kryet drejt tij:

-Dëshironi diçka? –pyeti.

-Ah, jo jo, – u zu ngushtë tjetri.- Thjesht po thosha sa shumë gra…Dhe, si të donte ta zbuste në një farë mënyre, atë vërejtje që tani, edhe atij vetë filloi t’i dukej e pa vend, shtoi duke e shpalosur plotësisht buzëqeshjen e vet, – gra dhe, për çudi,… vetëm të moshuara.

Studenti i ri i filozofisë buzëqeshi edhe ai, por pa shpoti.

-Po, – tha pastaj.- Është traditë e grave tona të Berlinit…Gjithnjë të shtunave mblidhen me njëra-tjetrën dhe shkojnë lokaleve për ta kaluar kështu mbrëmjen së bashku.

Në sallë papritur ra qetësia. Kamarieri, me një shpejtësi të pabesueshme i kishte shpërndarë picat nëpër tryeza dhe gratë e zhurmshme e kishin ndërprerë bisedën, për t’iu kushtuar atyre.

-Në të vërtetë, janë duart e rreshkuara të këtyre grave që shihni këtu që e kanë ngritur në këmbë kryeqytetin që kemi sot, – vazhdoi student i ri.- Siç mund ta dini, në fund të luftës Berlini u gjend krejtësisht i bombarduar. Gratë ishin vetëm, pa burrat e pa djemtë, që iu mbetën fronteve….Dhe ashtu, pa iu thënë kush, me nismën e tyre, i hynë punës, për ta pastruar qytetin nga gërmadhat. Një punë titanike, me thënë të drejtën…

Ne heshtëm. Ishte një çast i vështirë të gjeje fjalën e duhur. Në fakt gjithçka ishte thënë.

…Shumë vite më pas, kur më ra në dorë ky libër tronditës i anonimes së famshme gjermane,  në mend më erdhën gratë e asaj nate të shtunë të largët, që darkonin të vetmuara në atë picerinë e thjeshtë berlineze. E përfytyrova anonimen midis tyre. Duhej të kishte qenë e atij brezi. Siç mora vesh më pas, kur u interesova për të, pas leximit të këtij libri, ajo kishte vdekur në vitin 2006. Gratë e pizerisë kishin bërë atë që kishin mundur për ta ringritur qytetin e tyre, të vetme, me duart e tyre. Kurse anonimja e librit kishte shkuar edhe më larg. Ajo kishte lënë një dokument të rrallë, dëshminë e gjallë të një tmerri të patreguar.

Për një kohë të gjatë, ky libër i botuar pas lufte, kaloi në heshtje të plotë, pothuajse i mohuar nga opinioni gjerman i asaj kohe. Libri u botua në SH.B.A e në shumë vende të Europës, i shoqëruar me bujë e me habi të madhe, por në Gjermani, jo. Ai nuk u pranua, për një arsye që nuk u tha asnjëherë haptas. Por shkaku kuptohet. Në ditarin e kësaj gruaje, ishin përshkruar ditë pas dite, tre muajt e fundit të ardhjes së ushtrisë ruse në Berlin dhe kapitullimi pa kushte i Gjermanisë naziste. Gruaja anonime, me një përpikmëri dhe ftohtësi rrëqethëse tregon jetën e saj dhe të popullatës civile në këta tre muaj. Nga statistikat doli më vonë se njëqind mijë gra gjermane u përdhunuan nga fitimtarët e Ushtrisë së Kuqe, duke përfshirë edhe autoren e këtij ditari. Ajo e vuan këtë fat bashkë me të tjerat, siç e pohon shpesh edhe vetë, e ndiente veten thellësisht të lidhur me vendin e saj, si rrjedhim deshi ta ndajë fatin e vet me fatin e popullit të cilit i përkiste.

Ajo që të habit, është se në faqet e ditarit nuk gjen asgjëkund as urrejtje, as zemërim. Është thjesht një kamera që regjistron çfarë ndodh. “A nuk kanë bërë të njëjtën gjë ushtarët tanë me gratë e tyre në Rusi”, pyet veten ajo.

Ditari  është mbajtur pa asnjë anësi. Me gjithë fatkeqësitë, urinë, përdhunimet, vdekjet e panumërta, shpesh herë tepër dramatike, në të nuk mungojnë gjykimet e sakta e të drejta, për një pjesë të ushtarakëve rusë, që pati rastin t’i njihte vetë. Bashkë me tmerrin dhe vuajtjen e shkaktuar, ajo nuk e kalon shkarazi kur gjen mes ushtarëve të armikut, tipare të humanizmit, të gjenerozitetit, të mirëkuptimit. Ajo e trajton dhe e sheh me të njëjtin sy vuajtjen e përbashkët të popujve, që iu deshën të kalojnë nëpër këtë kasaphanë botërore, për hir të ideve të çmendura të prijësve të tyre.

“Ne kështu jemi si popull, thotë ajo”. Na venë përpara ata që drejtojnë dhe ne i ndjekim pas si dele të bandura. Dhe ja përfundimi”.

Popujt kanë njohur diktatura të egra dhe historia na tregon se kujtesa njerëzore është e shkurtër dhe harron shpejt. Që tmerret të mos përsëriten, kujtesa duhet mbajtur gjallë.

Shpesh herë ndodh të dëgjojmë gjykime të shpejta, të cekëta, për ngjarje që kanë të bëjnë me popuj të tjerë apo edhe me jetë të veçanta individësh, të cilëve nuk ua njohim historitë vetiake, atë që ata mbajnë heshturazi  dhe pa fjalë mbi shpinë. Ndaj, kur duam të gjykojmë, jemi të detyruar të ndalojmë një çast dhe të bëjmë një përpjekje për të njohur të vërtetën në të gjitha përmasat e saj. Njohja e së vërtetës nuk mund të bëhet veçse pas dënimit të së keqes. Gjermania e fitoi këtë të drejtë pas aktit të saj shembullor të dënimit të bëmave naziste, pa asnjë lëshim dhe pa justifikim. Gadishulli ynë ballkanik, ka shumë për të mësuar nga kjo përvojë.

Kurdoherë në botë diku përgjon një e keqe, edhe kur ajo nuk vihet re menjëherë. Me anë të gjetjes së të vërtetës, duke ngulmuar për të parë drejt e në sy atë, njerëzit do ta kenë më lehtë t’i bëjnë pritë së keqes, pikërisht atëherë kur ende s’është vonë. Ky është misioni kryesor i historianëve të ndershëm dhe, padyshim, i dëshmive të ndershme, si ky libër që kemi përpara.

Një grua në Berlin

Për tetë javë gjatë vitit 1945, ndërsa Berlini ra përballë ushtrisë ruse, një grua e re, anonime, regjistroi në ditar jetën në apartamentin e saj si dhe midis banorëve të kryeqytetit, “me një sinqeritet të pastër dhe lirizëm brutal” (Elle)

“E thjeshtë dhe e paparashikueshme, e vështruar minutë pas minuti dhe krejtësisht pa asnjë keqardhje për veten”, (The Plain Dealer, Cleveland), ky ditar tregon marrëdhënien e ndërlikuar ndërmjet qytetarëve dhe ushtrisë pushtuese, si dhe keqtrajtimet e turpshme të cilat, gratë e një qyteti të pushtuar i përjetojnë gjithmonë – përdhunimet masive të vuajtuara prej të gjithave, pavarësisht moshës apo dobësive. Një grua në Berlin, përkthyer mjeshtërisht nga frengjishtja, nga Helena Kadare, botimet “Onufri”, qëndron si “një nga librat thelbësore mbi kuptimin e luftës dhe jetës” (A.S. Byatt, autor i Possession)

Përmbledhja  poetike Adamah të grish qysh me titullin, i cili vjen si gjetje e ligjërimit  poetik të autores  dhe shërben si celës për rrokjen e rrafsheve konceptuale, semantike dhe simbolike  të poezive. Referuar narrativës biblike (Gjeneza)  fjala Adamah në hebraisht ka kuptimin  “toka e kuqe” prej pluhurit të së cilës Zoti krijoi Adamin, njeriun e parë

Nga Sadedin Mezuraj

Kur lexon  për herë  të parë vëllimin poetik Adamah të autores Viola Isufaj, përfshihesh në vorbullën emocionale dhe dallgëzimet e një shpirtit vibrant, por mbetesh disi i turbullt prej “mjegullnajës semantike” që mbështjell   rrafshet  domethënëse të poezive.

Ky është  leximi parë i shkujdesur, sipërfaqësor, pa ndonjë impenjim të veçantë.Në një lexim më të vëmendshëm, pasi ke pikasur  disa nga “celësat” e dekodimit të simbolikave dhe kumteve poetike, pas  gjithë  atij “kaosi” marramendës, me elementët parakë të Krijimit-errësira,  drita,toka, uji, dielli, deti etj, befas të shpërfaqet arkitektura  e ngrehinës poetike, e mirëmenduar dhe bukur e strukturuar. Përmbledhja  poetike Adamah të grish qysh me titullin, i cili vjen si gjetje e ligjërimit  poetik të autores  dhe shërben si celës për rrokjen e rrafsheve konceptuale, semantik dhe simbolik  të poezive. Referuar narrativës biblike (Gjeneza)  fjala Adamah në hebraisht ka kuptimin  “toka e kuqe” prej pluhurit të së cilës Zoti krijoi Adamin, njeriun e parë. Në rrafshin semantik, lidhja etimologjike ndërmjet dy fjalëve, Adam dhe Adamah, përcjell lidhjen teleologjike të njeriut me Tokën, misionin e tij për ta kultivuar dhe  humanizuar atë.

Duke luajtur me kuptimin etimologjik, fjalën Adamah ,të rikonceptuar nga  përngjitja e fjalës  Adam me  prapashtesën ah,  autorja  e  ngre në nivelin  e një simboli  polisemantik .  Adamahnë kontekstin e vëllimit poetik,simbolizon lidhjen e mashkullit me femrën, sinjifikon “mitrën e përgjakur” prej nga del Adami, shënjon  Tokën Mëmë të personifikuar me  Femrën  si burim i jetës. Nxitur nga simbolika e titullit por edhe nga identiteti gjinor i autores, të përftohet ideja e një feminizmi diskret, e një ahti, si dhimbje dhe revoltë për  Historinë  e cila padrejtësisht është shkruar si Aventura e Adamit-mashkullit luftëtar, lundërtar, sundimtar, profet dhe poet, kurse ajo, Eva pra, qysh prej gjenezës e në vazhdimësi,  nuk ka qënë vecse shtojca  e mashkullit dhe shtrat i epsheve të tij.Ky do të ishte një “lexim”  arbitrar  dhe  brenda klishesë së viktimizimit të femrës. Në fakt, përmbledhja poetike Adamah prezanton një përqasje tjetër, edhe pse shqetësimet për fatet e femrës  dhe perceptimin e saj sipas modelit biblik-robinjë e burrit dhe shërbëtore e Zotit-përbëjnë një nga topikët  e  cikleve  poetikë.  Adamah vjen  sisintezë   e ahteve të ngazëllimit nga dashuria por edhe e klithmës për humbjen e saj, si metaforë e lidhjes esenciale  mes mashkullit dhe femrës në rrugëtimin e tyre   nga gjeneza në bashkëkohësi.

***

Përmbledhja poetike është  strukturur në nëntë cikle të cilat komunikojnë dhe plotësojnë njeri tjetrin. Kalimi nga një cikël në tjetrin të përfton  ndjesinë e lëvizjes në një labirinthi me pasqyra, të cilat i përcjellin njëra tjetrës shëmbëllime, imazhe, dritë dhe reflektime. Poemthi  me titullin homonim të librit,Adamah, përbën vatrën kuptimore dhe nuklin prej të cilit emetohen valenca kuptimore dhe asosiacione   nëpër ciklet e poezive.

Ahti  frymon nëpër  poezi   herë si psherëtimë dhe rënkim i thellë (Lotët e larme, Libri dieg, dielli digjet, Adamah, Kënga e Kripës, Riqueim për zjarrin, hirin dhe ujin e shiut etj.), herë si ngazëllim erotik dhe kremtim i dashurisë pasionante (Si flisni ju për dashurinë? Lëvdatë për një zot të vdekshëm, Në ishullin ku Uliksi s’ndaloi, E qeshura mbi oqean) dhe herë si hakërrimë kundër paudhësive dhe të keqes vrastare në këtë botë(Lutja e Gjonit.., Ekzekutimi,Ti që endesh ferrit, Me sy të mbyllur fort) Dialektika e dashurisë  dhe raportet e shumëfishta mashkull femër, metaforizohen përmes metamorfozave të subjektit poetik: femra shpërfaqet si  vajza  e vogël e lodrave të fëmijërisë , bletëza e tunduar por edhe e trembur  nëpër  labirinthet plot pjalm të dashurisë, nimfa në ishullin e sirenave, mjelma e liqenit, gërshetëza e përrallës. Mashkulli është shoku i fëmijërisë së kumbullave të kaltra,adoleshenti në stinën e pjalmimit erotik, i dashuri në karusel dhe banditi “me sharm vjeshte”,Uliksi aventurier dhe djaloshi  detar mbi kreshtën e dallgëve në oqean. Ata, mashkulli dhe femra, Adami dhe Adamah , janë kurdoherë bashkë në udhëtimin e tyre në Tokën e dashurisë.Së bashku përjetojnë uljet dhe ngritjet në vorbullat e jetës e cila vërtitet si karusel:

Lëvizte lodra e madhe mendjemarrshëm marramendshëm ethshëm/Në mundsh qëndro! (Adamah, f. 58). Tonaliteti poezive  reflekton diagramën  e gjendjeve shpirtërore të subjektit lirik, në një realitet në lëvizje dhe përshndërrim të vazhdueshëm. Në këtë botë të lëvizshme, ahtet e shpirtit  poetik të autores përcillen  si përjetime për  shqetësimet e njeriut  modern, si reflektime   për ekzistencën,  dashurinë, për zigzaket e zhvillimit të shoqërisë  dhe fatet e kombit

Në përmbledhjen poetike Adamah,kalimi nga cikli i parë në të fundit,metaforizon metamorfozat shpirtërore të individit dhe hiqet një paralele për rrugëtimin e njerëzimit  nga Gjeneza në modernitet.Ky rrugëtim historik perceptohet si proces i rënies së njeriut. Moderniteti nuk ka arritur të shmangi plojat, shkatërrimin, bjerjen e vlerave dhe humbjen e traditave të mira:

Por hir/në hi/në shkrumb/në duhmë!!! Se ajo blozë/rrënojë ploje/ish pas qenë/Kulm (Poezia Hir, f. 87) Përkundër idesë së zhvillimit linear dhe progresiv, autorja përmes gjuhës poetike, duket se reflekton filozofinë e zhvillimit ciklik  mbi kthimin dhe përsëritjen. Rrënjët e së keqes, thotë autorja, janë mihur thellë dhe , për më tepër,  e keqja riciklohet :

Ajo që shkoi, ajo rikthehet.Dhunshëm.Emri i saj tmerron-ajo kthehet pa emër

Me shpim djajsh në kafkë. Kafkë  (Ekzekutimi f.83)

Ideja e rënies,shëmtimit dhe  deformimit moral përforcohet në ciklin Monstrum.Kadencat ku nënvizohet se e keqja është e mberthyer pas shpirtit të njeriut. Përkundër shëmtimit dhe të keqes, Uni  poetik, në rrugëtimin e tij, falë frymës përndritëse të brendësuar, e shikon veten të ngritur në pikën më të lartë.Horizonti duket gri por ende ka një shpresë :

Për një kthesë në terr

Një kthesë, Zoti e dashtë

Të bukur (Poemat e thyera f 96). Edhe pse rrotull dëgjohet vajtimi i  kukuvajkës, si simbolikë e të keqes , autoria nuk i dorëzohet pesimizmit total, kur thotë:

Por unë…

Ruaj ende të fshehtë në kraharor

Tingujt sekretë të laureshës. (Djepi i kukuvajkës f. 79)

Kur lexon  përmbledhjen poetike “Adamah, ndjen impulset e fjalëve, ritmet, tingëllimat, muzikalitetin dhe tonet e ligjërimit  poetik. Falë teknikave të kompozimit poetik, disa nga poezitë tingëllojnë si himne madhërimi dhe kangjella pikëllimi për dashurinë, disa si lutje e të tjera me  tone funebër, mbartin dhimbjen dhe përpëlitjet e një shpirti të plagosur.

Poezitë më të arrira apo fragmente të veçanta,nëpërmjet  ritmeve, rimave, sonoritetit të fjalëvedhe figurave të tjera stilistike, përftohen si partitura muzikore. Madje disa nga poezitë janë kompozuar si copëza muzikore ,(Si flisni ju për dashurinë-në pesë momente muzikore, Adamah-nga kanto tek tera, Remix ) çfarë të kujton stilin poetik të Zef Zorbës ose autorë të tjerë të cilët kanë përqasur fjalën poetike me teknikat muzikore.

Viola Isufaj në këtë përmbledhje prezantohet si një poete e ndjeshmërisë emocionale.Ky profil poetik ka diktuar  edhe përdorimin e shpeshtë të  pasthirrmave, si mundësi për shprehjen, amplifikimin dhe përcjelljen tek lexuesi të frymës dhe gjëndjeve  emocionale që mbartin poezitë. Një tipar tjetër dallues është përdorimi reticencës.Fjala zbulon por edhe heshtja flet.Poezia është thirrur jo vetëm si kremtim i sensualitetit, të të dukshmes por edhe si kërkim metafizik i mistereve të padukshme.Përmes retiçencës krijohet ajo hapsirë ku lexuesi grishet të rroki misteret e të pathënësdhe të “shkruajë”   përmbylljen e mendimit të autores.

Stili poetik i V.Isufaj nuk ka vetëm muzikalitet por edhe imazheri. Poezitë shpërfaqin imazhe të gjalla, tablo sensuale plot dritë dhe ajër, si në pikturat impresioniste (kur shpirti këndon) dhe imazhe  të zymta, me penelata  rembrandiane (kur shpirti lëngon).

Nga cikli  i parë (Thonjtë e veckël të butë) në të   fundit (Cikli i plojës.Cfarë mbeti) ka një kalim gradual nga ngjyrat e çelura, hovet ngazëlluese  dhe tonet lirike, në tablo, imazhe  dhe motive ku predominon ngjyra gri,zymtësia dhe ahtet  e pikëllimit. Cikli Pjalm dhe Cikli i Plojës, si dy shtyllat e ngrehinës poetike Adamah, mbartin poezi me nota  emocionale të larta dhe tone ngjyruese me kontraste të thella.  Përmes kontrasteve që mbartin këto dy cikle, përcillet ideja mbi   natyrën duale të  realitetit dhe shpirtit, ku impulse i erosit përplaset me impulsin e thanatos. Dashuria është ngazëllim por edhe hidhërim, shpirti shpërfaqet si përmasë drite  por edhe si frymë demoniake.E gjithë historia universale e njerëzimit, nga Zanafilla në aktualitet, ka në themelet e saj përplasjen e dy shtysave të përkundërta: e Mira dhe e Keqja. Në këtë përballje fizike dhe metafizike mes të mirës dhe të keqes, dashuria mbetet shtegu drejt parajsës tokësore. Nëse toka, ajri, uji dhe zjarri janë katër elementët bazë të Universit, dashuria mbetet “elementi  i pestë”, kuitesenca, konstantja ekuilibruese në një botë të papërkryer.Ose e shprehur me fjalët e autores, dashuria është fryma ripërtëritëse e shpresës:

Për të parë më mirë,

Për të puthur sythin e qeshur

Në tokën e djegur (Shakullima, f.95)

***

Ato çfarë u thanë në këtë shkrim nuk janë  gjithçka që mund të thuhet rreth vëllimit poetik Adamah të Viola Isufaj. U rrekëm të përcjellim disa impresione si dashamirës të poezisë, përmes leximit brënda  një “konjukture interpretative”, sikurse shprehet Umberto Eco.

Poezia, si arti i fjalëve të organizuara në struktura semantike dhe simbolike, mbetet e hapur për qasje dhe interpretime të shumëfishta. Viola Isufaj nuk gatuan një poezi si “ushqim të gatshëm” për lexuesin por  rreshtohet në gjeneratën e re, e cila shpejton të kapi modernitetin e vonuar nga tradita e një  poezie deskriptive dhe deklarative, me implikime dhe ndikime  jashtëletrare. Parë në përgjithësi,  Viola Isufaj në librin e saj prezantues si poete, operon me një stil poetik   ku spikat qasja simbolike, me forma hermetike dhe   kumte  implicite dhe ku  lexuesi, përtej dritësimit të imazheve, përballet me sfidën e mbërritjes intuitive në “zonat e errëta”, në rrokjen e misterit që vesh bërthamën e rrafsheve  semantike të poezive. Sepse i tillë është misteri  i shpirtit poetik, i parrokshëm tërësisht në rrjetën e fjalëve dhe i pa përkufizueshëm në një formulë logjike.

Lënda e Historisë së Fesë, Dije dhe Jo Teologji Fetare!

Eskja Vero*

Futja e mësimit të fesë në shkollë do të bëjë që shkolla të humbë shumëçka nga fizionomia e saj. Edukimi fetar në shkolla kërkon t’i shërbejë nevojës për kuptimin e fenomeneve sociale dhe aspak nevojës për të përvetësuar një drejtim fetar 

Me të drejtë filozofi francez Edgar Morin, shqetësohej dikur për nevojën që ka shoqëria për të mësuar “të kuptuarin e gjërave”. Konkretisht, ai shprehej: “Sigurisht, të kuptuarit ka ecur përpara, por më shumë ka përparuar moskuptimi. Të edukosh për të kuptuar matematikën ose një lëndë tjetër, është një gjë; të edukosh për të kuptuarin njerëzor, është një gjë tjetër. Këtu kemi përsëri misionin shpirtëror të edukimit: të mësosh të kuptuarit midis njerëzve, është kusht dhe garanci për solidaritetin intelektual dhe moral të njerëzimit”. Prandaj, problemi i të kuptuarit sipas autorit është bërë mjaft thelbësor për njerëzit dhe si i tillë duhet të kthehet në një nga qëllimet e edukimit.

Debatet mbi futjen e fesë në arsim, kanë shkaktuar një kakofoni të madhe në radhët e intelektualëve dhe specialistëve të fushës, të cilët kanë qenë pjesëmarrës në media të ndryshme, si mbështetës të argumenteve pro dhe kundër kësaj dukurie. Mirëpo, ajo që bie më shumë në sy teksa i dëgjon, është krijimi i një lloj gjendjeje moskuptimi midis tyre që i përngjason një egocentrizmi të theksuar individual dhe ku media përdoret si një lloj arene triumfatore e ideve vetjake. Sipas mendimit tim, ky debat mbi këtë problematikë është shumë shqetësues dhe dramatizues, më tepër seç e lejon “masa” etike profesionale. Përdorimi rëndom i pohimeve si “Shiko se ti nuk ke të drejtë, realiteti është siç po e trajtoj unë në të vërtetë”, “ Jo Kryeministri ka abuzuar rëndë me futjen e fesë në arsim”, “Feja nuk duhet futur absolutisht se prish laicitetin arsimor”, “Feja nuk i shërben shuarjes së ekstremizmit fetar” e plot si këto terminologji absolutiste, e cenojnë rëndë dialogun e vërtetë intelektual, i cili duhet të mbështetet fuqimisht në argumente shkencore dhe që i shërbejnë një mirinformimi të të gjithë publikut, jo vetëm të interesave intelektualë, për më tepër kur në mes qëndron koncepti “fe”, që përmbi të gjitha simbolizon solidaritetin, kohezionin, të mirëkuptuarin social. Specialistët e fushës duhet të ndërgjegjësohen se publiku nuk duhet të zotërohet nga një ide, nga një besim që jep bindjen absolute për të vërtetën e tij, pasi kjo gjë do të shkatërronte çdo mundësi për të kuptuar idenë tjetër, besimin tjetër apo personin tjetër.

Për të arritur tani në debatin në fjalë. Duhet futur apo jo feja në shkolla? Apo për ta cilësuar më saktësisht a duhet futur edukimi historik i fesë nëpër shkolla? Së pari, duhet qartësuar ideja e konsiderimit të fesë si shkencë dhe si dogmë. Ajo që po kërkohet apo që është mirë të kërkohet qoftë nga hartuesit e kurrikulave dhe politikave të edukimit, është shpjegimi i konceptit të fesë te fëmijët në terma objektivë dhe jo subjektivë. Pikërisht ky fakt po keqinterpretohet dhe po rrit nivelin e konfuzionit te masa, publiku i gjerë, ndaj të cilit mesazhi që transmetohet duhet të jetë i një niveli mesatar kuptueshmërie. Në rastin konkret, të tilla debate duhet t’i kuptojë edhe vetë fëmija apo të rinjtë që preken nga ky fenomen kaq i përfolur. Në këto momente, media po përcjell shumë skepticizëm, duke e bërë “gogol” këtë nismë. A thua se, po mori fëmija edukim mbi fenë, ai u bë me patjetër një besimtar apo praktikant i devotshëm i saj. Këtu hyn ndarja nga koncepti dogmë. Futja e edukimit fetar në shkolla nuk do t’i indoktrinojë fëmijët. Kjo duhet kuptuar me seriozitetin më maksimal të mundshëm. Të mësosh mbi ekzistencën e feve nuk të bën fetar! Ne krijojmë dhe ndërtojmë një identitet personal nga proceset e shoqërizimit, pra përmes ndërveprimeve me të tjerët. Identiteti personal përbëhet nga disa elemente, si: identiteti etnik, identiteti gjinor, familjar, identiteti fetar etj. Individi, në shoqëritë moderne, ka një liri më shumë për të bërë zgjedhje vetjake. Ai vendos ta ndërtojë vetë identitetin e tij qoftë dhe atë fetar. Njeriu nuk i ka të lindura as besimin, as praktikat fetare. Të dëshirosh ta zhvillosh dhe ushqesh fenë, në besime fetare, praktika, rituale të ndryshme, është krejtësisht personale. Kjo është subjektive, është ndjesi. Në shkolla nuk synohet praktikimi apo dogmatizimi fetar, fëmijët ashtu si në çdo fushë të jetës sociale kanë nevojë të përbrendësojnë një sistem kuptimor, që i pajis me dije dhe njohuri që ata nuk i kanë ditur më përpara.

Së dyti, pse nevoja për një edukim fetar? Aq sa qe e nevojshme që të futej edhe edukimi seksual në kurrikulat shkollore. Abortet në moshë shumë të re, aktet seksuale të pambrojtura, sëmundjet e transmetueshme etj., ndodhën për shkak të ekzistencës së një tabuje të fortë se është turp të mësosh mbi seksin, të cilat dëmtuan mjaft familje që i përvuajtën pasojat e kësaj tabuje. Tani vijmë tek edukimi fetar. Argumentet kundër, mbështesin idenë nën justifikimin e pabazë dhe keqinformues, e theksoj këtë, se shkollat duhet të ruajnë laicitetin. Ja, përsëri një tjetër tabu. Dhe kjo e dyta, argumentohet thekshëm nën petkun e ekstremizmit fetar. Sipas tyre, edukimi fetar nuk duhet futur në shkolla sepse sot shoqëria po përjeton terrorizmin dhe ekstremet, dhe se ato mund të kenë edhe prapavija politike. Po mirë, a e dinë këta opinionistë, analistë, komentues, specialistë, se në emër të kujt po terrorizohet sot një glob i tërë? A nuk janë këta ekstremistë që sot po përdorin parulla në prerje kokash të njerëzve të pafajshëm në emër të “Allahut”? A nuk është ky një shtrembërim i fesë për ata që besojnë në këtë fe? Vetë nocioni i fesë është një brendësim i tolerancës për të besuar ose jo. Në edukimin fetar që do të jepet në programet mësimore, fëmija do të mësojë diversitetin e historive fetare, duke përfshirë këtu edhe dije mbi besimet e tjera fetare, që kanë ekzistuar që në shoqëritë primitive, siç i studion sociologjia apo antropologjia e fesë si paganizmin, animizmin, animatizmin etj. Shkolla nuk do t’i nxjerrë ata të indoktrinuar as të dogmatizuar, por do t’i pajisë me aftësi kritike ndaj këtyre botëkuptimeve fetare. Diskutimi nuk i përligjet as individit që beson, as individit që nuk beson. Secili prej nesh gëzon të drejtën për liri fetare në besimin dhe praktikimin ose jo të saj. Të studiosh disa aspekte të fesë si pjesë të strukturës së moralit dhe vlerave njerëzore, nuk cenon aspak as fëmijën, as laicitetin arsimor.

Edukimi fetar në shkolla, kërkon t’i shërbejë nevojës për kuptimin e fenomeneve sociale dhe aspak nevojës për të përvetësuar një drejtim fetar. Shumë studiues të huaj, ndër ta Thomas Luckmann dhe Peter L. Berger, kanë argumentuar se, në kushtet ku “besimet fetare janë sfiduar seriozisht nga sekularizmi modern dhe nga kompleksiteti i shoqërive moderne, qeniet njerëzore kanë nevojë të gjejnë një marrëdhënie kuptimplotë me botën në të cilën jetojnë”. Sociologët, më së shumti, shqetësohen se si mund të ruhet njëfarë shkalle e solidaritetit në këto shoqëri moderne, ku një ndër problemet e së cilës është të “ushqyerit” vetëm me individualizmin.

*Master në Sociologji

Replikë me një shkrim të prof. Fatos S. Tarifës

Kur thyhen kodet e komunikimit

Nga Sadik Bejko*

Shkrimi i profesor Sadik Bejkos botohet në kuadër të diskutimeve mbi futjen e mësimit të besimit në shkollë. Bejko, shkruan duke kundërshtuar një opinion të kohëve më parë të profesor Fatos Tarifës 

Pas një prononcimi të kryeministrit Rama në favor të futjes së arsimimit fetar në shkollat tona të mesme, debati pro dhe kundër këtij mendimi ka vazhduar i ashpër në shtypin tonë. Ca ditë më parë (22 prill 2016) në gazetën MAPO, prof.. Fatos Tarifa debatonte për një shkrimin timin mbi këtë temë. Shija e keqe që ngjallin shkrimet e z. Tarifa (ka publikuar tri shkrime të stërgjata mbi këtë temë) vjen nga përforcimi stilistik me theks përçmues, përjashtues për tjetrin. Z. Tarifa nuk ia përton të vërë në punë dhe një gjuhë të dhunës, si mjet për të imponuar me patjetër mendimin e vet.

Përtej këtyre tentativave jo fort profesionale, dihet se veç mendimit të së majtës progresiste ka edhe një qëndrim të së djathtës mbi këto tema. Qëndrimet e së djathtës vërtet mund t’i krijojnë parehati zotit Tarifa, por të drejtën e qytetarisë të artikulohen sheshit e kanë të gjitha alternativat, jo vetëm mendimet e pinjollëve ideologjikë të të ndjerit prof. Zija Xholi apo të trashëgimtarëve fantazma të ish-Institutit m-l të Komitetit Qendror.

Gabimi fillon që në shtrimin e problemit, pra, gabimet janë konceptuale në trajtimin e çështjes nga ana e zotit Tarifa. Nuk operohet më me tezat bardhezi si dikur. Në tekstet kur merrnim shkollim unë dhe zoti Tarifa, thuhej që këto apo ato janë forca reaksionare, këto të tjerat janë përparimtare. Feja është reaksionare, shkenca është përparimtare. Këta filozofë janë reaksionarë, këta janë shkrimtarë reaksionarë…etj. Filozofë e shkrimtarë të tillë nuk botoheshin. Kush gjente mundësi t’i lexonte, burgosej.

Feja, kisha shpalleshin e kundërta e progresit, armike të progresit, ishin dragoi, përbindëshi në portat e progresit të shoqërisë.

Për të mbështetur këto ide, nuk merren më citate nga Marksi dhe Lenini. Sot, zoti Tarifa për kishën armike të progresit, për kishën dragua e përbindësh, thërret në ndihmë Bertrand Rasëllin e një radhë mendimtarësh majtistë të tjerë.

Pra, disa konceptime klishe të së shkuarës ngrenë krye te shkrimet e zotit Fatos.

Besimtarët etiketohen si të indoktrinuar, fanatikë, me besime false, si njerëz që i ka lënë koha pas etj. Si njerëz që nuk janë në nivelin intelektual të modernitetit. Gati sa nuk thuhet se nuk janë njerëz. Kjo nuk është aspak e vërtet. Një e menduar e tillë mund të jetë shprehje e racizmit ndaj besimtarëve praktikantë.

Shumë njerëz të shquar në histori kanë qenë dhe janë edhe sot besimtarë. Ishin besimtarë praktikantë të devotshëm De Gaspari, themeluesi i republikës së sotme italiane, si edhe Adenaueri, dy nga etërit e Europës së Bashkuar krahas me Shtrausin, Çërçillin dhe De Golin. Për të mos thënë se një nga mendjet më gjeniale si Ajnshtajni ka thënë se “Shkenca pa fenë është e çalë, ndërsa feja pa shkencën është e verbër”.

Mesjeta ka qenë epokë e errësirës, e inkuizicionit (siç). Historiani i artit Enst H Gombrich, Kenneth Clark, Jacque le Goff etj., e hedhin poshtë këtë narrativë mohuese të së majtës mbi Mesjetën. Në këta të quajtur shekuj të errët të Mesjetës, qytetërimi i sotëm europian rilindi nga e para duke e rikrijuar në terren tjetër e në kontekst tjetër kohor idealin e klasicizmit greko-romak. Në këto vite, mësimet e ungjijve u pajtuan me filozofinë klasike greke prej mësuesve të kishës dhe kështu themeluan teologjinë si filozofi, si lëndë universitare…

Mesjeta lindi Universitetet. Filozofia e Mesjetës përfshinte filozofët myslimanë Alkindus, Alfarabi, Alhazen, Avicenna, Algazel, Avempace, Abubacer dhe Averroes; filozofët hebrenj Maimonides dhe Gersonides dhe filozofët e krishterë Anselm, Augustini i Hippos, Boethius, Peter Abelard, Roger Bacon, Thomas Aquinas, Duns Scotus, William i Ockham-it dhe Jean Buridan.

Kundërvënia Rilindje-Mesjetë është e tepruar. Mesjeta e përgatiti Rilindjen. Prapë Kisha i paguante Mikelangelon për Kapelen Sikstina, paguante Da Vinçin për “Darkën e fundit”, kryevepra të përbotshme me subjekt fetar, por konceptuar e pikturuar sipas filozofisë humaniste të Rilindjes. Është e vërtet se ka pasur inkuizicion. Kisha është një shfaqje e idesë së shenjtë në tokë. Porosia ka qenë: jepi Çezarit ç’i takon Çezarit, jepi zotit çka është e zotit. Kur kleriku ka dashur të jetë edhe Çezar, ka gabuar… kështu dhe kisha me inkuizicionin.

Fetarja dhe shekullarja nuk mund të jenë njëra djalli, tjetra engjëlli. Vrasje në histori janë bërë dhe për arsye laike, për dominim dhe pushtim, për nacionalizëm, për ideologji. Stalini në dy vjet në kohën e kolektivizmit vrau miliona kulakë. Inkuizicioni i kishës ka vrarë disa qindra mijë, dy luftërat botërore për shkaqe laike, shekullare, kanë bërë batërdinë. Revolucionarët me shtetet e tyre që nga revolucioni francez e deri te revolucionarët e shekullit XX kanë ushtruar terror shtetëror, dhunë revolucionare.

Nuk dua ta justifikoj të keqen. Fernard Brodel thotë se Krishtërimi me kryqëzatat dhe Islami me xhihadin para gjyqit të historisë duhet të bien në gjunjë si dy kriminelë të pranguar, të lidhur kurriz më kurriz. Vetë Mesjeta ka ditur të qortojë veten që me fabulat, anekdotat ku fshikulloheshin klerikët me vese. Dantja, ky “i fundmi i Mesjetës”, fut në Ferrin e tij klerikë, peshkopë e papë.

Këto kanë ndodhur dikur.

Kisha në Europë prej vitesh është e ndarë nga shteti. Bashkësitë fetare ushtrojnë në bazë të ligjeve përkatëse jetën e tyre paqësisht, të papërzier me punët e shtetit. Papët sot flasin për paqe dhe paralajmërojnë njerëzit për rreziqet e mundshme. Papa Bergolio paralajmëron për një luftë të tretë. Por të majtët e kanë mendjen te Mesjeta…

Kisha, feja kundër shkencës dhe progresit…, por sot nuk kemi dëgjuar ndonjë papë a patriark të ketë folur kundër zbulimeve në mjekësi, në informatikë, kundër studimeve e udhëtimeve në hapësirat ndërplanetare, kundër shkencëtarëve si Ajnshtajni…

Kundërvënia fe-shkencë që fillimisht ka ekzistuar, sot për sot përsëritet prej trushpëlarëve nga e djeshmja. Papa Vojtila i përshëndeti shkencëtarët dhe për lindjen e njeriut në epruvetë.

Nuk është e vërtetë se njerëzit e rëndësishëm të fesë janë jashtë vëmendjeve të të rinjve të sotëm. Një kërkim ndërkombëtar i bërë prej Universiteteve Jacobs Bremen (Gjermani) dhe Victoria di Velington (Zelanda e Re) vuri shatë mijë studentë në 37 vende që të gjykojnë për dhjetë figurat më të dashura të historisë së njerëzimit.

Në përfundim u vu re se katër ndër dhjetë figurat më të dashura të historisë ishin fetarët Nënë Tereza, Martin Luter Kingu, Jezu Krishti, Buda dhe gjashtë të tjerët ishin laikët Ajnshtajni, Gandi, Linkolni, Njutoni, Edisoni, Mandela (gazeta “Shqip”, 25 prill 2016). Të sotmen duhet ta konceptojnë jo ndaras si mendjet e kalcifikuara bardhezi, por si një botë me trashëgimi të ndërthurur të laikes dhe të fetares. Nuk ka asnjë hendek të pakapërcyeshëm midis fetares dhe laikes në ditët e sotme.

Vërtet mund të ketë rënë numri i besimtarëve praktikantë, sipas Tarifës, po sipas prof. Kosta Barjabës besimtarët në botë janë miliarda (shih gazeta “Dita”, 22 prill 2016)… Dhe sikur të jetë në rënie numri besimtarëve në kohët moderne, siç thotë z Tarifa, njeriu i sotëm i ka të depozituara në thellësitë e tij nënshtresat e mendimit dhe të sjelljeve fetare. Historiani i qytetërimeve, Kenneth Clark, thotë që edhe te ateistët është infiltruar fetarja, si një trashëgimi e shekujve.

Feja duhet dhënë në shkollë edhe sikur të mos jetë më asnjë institucion fetar në faqe të dheut. Ajo është në themel të tipareve të qytetërimeve që kanë ekzistuar në lashtësi edhe të atyre që janë të gjalla sot. Duke ecur në këtë pikëpamje të vartësisë së plotë të qytetërimeve nga feja që i përcakton, Samuell Huntington shpiku teorinë e ekzagjeruar të përplasjes së qytetërimeve.

Njeriu duhet t’i dijë tiparet e feve të ndryshme. I dituri di të veprojë e të zgjedhë me kokën e vet, jo të ecë si i verbër duke përsëritur mendime klishe mbi gjërat.

Shtampat e mësipërme (edhe të tjera) të gdhendura në trurin e shumë njerëzve nga shkollimi i para 1990-s, janë të vështira për t’u shkulur. Janë vërtet të ngulura thellë, që kur i përsëritin dhe profesorë si z. Tarifa. Të jesh reaksionar, d.m.th. konservator, sot nuk është aq e tmerrshme. Në Angli e në SHBA, partitë konservatore janë të ligjshme, fitojnë zgjedhjet, qeverisin.

Ismail Kadare, në librin “Mosmarrëveshja”, shkruan: “Debati për mitin dhe çmitizimin… ka qenë ndër më të padenjët për nga çoroditja e tij”. Kadareja shton se në debate të tilla thyhet me qëllim kodi i komunikimit, duke i përdorur me qëllim të mbrapshtë termat. Kështu dhe me z. Tarifa, fetarja trajtohet si dukuri negative, mësimet e saj si trillime me dragonj e përbindësha që do të në helmojnë nxënësit tanë dhe shekullarja si e kundërta e fetares, si shpëtimtarja.

Me përjashtime të disa periudhave të fillimit të mijëvjeçarit të parë, feja nuk është përzier në punët e shekullarëve. Dukuritë dalluese të qytetërimit perëndimor janë: katolicizmi, feudalizmi, rilindja, reformacioni, kolonializmi, luminizmi, shteti-komb. Ky qytetërim ka prodhuar ideologji politike, të tilla si: liberalizmi, socializmi, komunizmi, fashizmi, demokracia kristiane. Këto zhvillime nuk janë ndaluar nga dragoi fetar kishtar, siç mendon z. Tarifa. Me ndonjë përjashtim, feja ka qenë jashtë këtyre zhvillimeve. Ajo ka ruajtur mëvetësinë, ka mbijetuar duke u përshtatur me kohët që vinin.

Harold Bloom, profesor i Yale University, librin e tij “Si të lexojmë dhe pse” (1999) e mbyll me një kapitull që iu referohet urtësive të rabinëve të Mishnas hebraike. Këtë libër ku merren në analizë disa nga librat më të mëdhenj të shekujve, libra në poezi, prozë dhe dramë, ai e mbyll me mendimin: “Traditat normative judaike, të krishtera, islamike dhe shekullare, do t’u thonë se puna e Jehovait nuk duhet braktisur…”. ‘Puna e Jehovait’ është puna krijuese e shkrimtarit, poetit, dramaturgut. Pra, në të kundërt me z. Tarifa, ky profesor i Yale University nuk i përjashton dhe më e rëndësishmja nuk i kundërvë me njëra-tjetrën traditat, ato janë të nevojshme edhe në kohët moderne, ato janë dhe plotësuese të njëra-tjetrës.

Zoti Tarifa, në tekstin e tij (gazeta MAPO, 22 prill 2016) me rreth pesë faqe A 4, ka dhe një paragraf të gjerë, ku sjell “të mirat” që kanë ardhur nga feja. Edhe kjo është çoroditëse. Në tri tekste të tij, që janë fund e krye kundër dragoit fetar që i rri progresit te porta, thuhen edhe dy tri fjalë të mira për “armikun”.

Le të rrijë z. Tarifa te mendimi i vet sepse siç nënvizonte Ajnshtajni “është më e lehtë të thyesh një atom sesa një paragjykim”. Nuk mund t’ia marrësh për keq z. Tarifa a kujtdo qoftë punën në mbrojtje të pikëpamjeve të veta. Zoti Tarifa le të ketë cilindo mendim për laiken, për fetaren. E keqja vjen kur shtampat a klishetë nuk na lënë të shkojmë te gjykimi i kthjellët dhe kur thyhet kodi i komunikimit, duke i përdorur mbrapsht me qëllim termat.

*studiues

Nga Olsi Lelaj*

Në librin “Antropologji e Kanunit” të autorit Nebi Bardhoshi, në fokusin e të cilit është e drejta zakonore ndër shqiptarë, ai debaton qoftë me teoricienët që kanë formuar korpusin e antropologjisë juridike botërore, gjithashtu edhe me studiuesit, të cilët i kanë dhënë formë etnografisë juridike, brenda kornizave të studimeve shqiptare apo albanologjike, shkruan Olsi Lelaj

Mbi korpusin e të drejtës dokësore ndër shqiptarë është folur dhe shkruar shumë, si nga studiuesit e huaj ashtu edhe ata shqiptarë. Aktualisht, në publiken shqipfolëse mund të gjesh mjaft monografi, të cilat kanë si subjekt të tyren kanunin. Mirëpo ajo që vihet re është se këto publikime riprodhojnë besnikërisht ose modelin kodifikues të Gjeçovit ose përshkrime me analiza sipërfaqësore, ku shquhet një tis i lartë romantizmi apo patriotizmi shkencor. Po ashtu, edhe në ato analiza ku lentja kritike vihet për të rrokur të drejtën dokësore, ajo reduktohet vetëm në idenë se si ky sistem të drejtash dhe detyrimesh ruan ose përforcon patriarkalitetin e strukturuar të shoqërisë shqiptare tradicionale, por dhe bashkëkohore. Pa mohuar rëndësinë specifike që këto dy qasje dominuese në studimet (por dhe në përfytyrimet­ kolektive) mbi të drejtën zakonore ndër shqiptarë, kanë në nivelin e dokumentimit apo në hapjen ndaj kritikës, kam gjykuar vazhdimisht se këto pozicione ekstreme, veçse kanë krijuar një hendek të madh në analizën e kanunit. Këtij hendeku të krijuar, që nuk është endemik vetëm për studimet shqiptare, por dhe ato të huaja, i është përgjigjur antropologu i së drejtës, Nebi Bardhoshi, me një monografi të titulluar Antropologji e Kanunit e që do të prezantohet në panairin e librit të Prishtinës më 7-12 Qershor 2016, në një seancë të posaçme të organizuar nga shtëpia botuese “Pika pa sipërfaqe”.

Në këtë monografi, në fokusin e të cilës është e drejta zakonore ndër shqiptarë, autori debaton qoftë me teoricienët që kanë formuar korpusin e antropologjisë juridike botërore, gjithashtu edhe me studiuesit, të cilët i kanë dhënë formë etnografisë juridike, brenda kornizave të studimeve shqiptare apo albanologjike. Për rrjedhojë, kontributi i parë që lexuesi gjen në këtë monografi është fakti se e drejta zakonore ndër shqiptarë kthehet në punën e Bardhoshit në një lokus apo një truall, nëpërmjet të cilit shqyrtohen dhe kritikohen njëherazi, si qëndrimet teorike të  antropologjisë juridike botërore mbi të drejtën dhe ligjin në shoqëritë njerëzore, edhe qëndrimet e kanonizuara në studimet shqiptare mbi këtë subjekt. Po ashtu, në të njëjtën përmasë, nëpërmjet analizave origjinale dhe interpretimeve provokuese, autori vendos një urë komunikimi nëpërmjet pyetjeve të antropologjisë juridike (e social-kulturore) dhe shqetësimeve të studimeve shqiptare.

Autori nuk bie në grackat teorike, që janë ngritur qoftë nga e ashtuquajtura antropologji kozmopolite, qoftë nga ajo kombëtare. Përkundrazi, ndërsa shqyrton kufizimet teorike që kanë të dyja qëndrimet, lexuesit, i ofrohet një qëndrim i ri teorik, i cili mbështetet gjerësisht në të dhëna empirike. Qasja kritike që autori artikulon në analizat e metateorive mbi të drejtën, si ajo natyraliste, evolucioniste, difuzioniste, funksionaliste, marksiste, substancialiste, romantike, nacionaliste dhe centraliste, është filli i hollë i kuq që përshkruan gjithë shtatin e monografisë.

Kjo kritikë latohet nga dy qëndrime teorike, që artikulohen dhe gërshetohen përgjatë gjithë tekstit. Qëndrimi i parë teorik pohon se ligji, pavarësisht formës që ka dhe merr në shoqëritë njerëzore, i shkruar apo jo, i shkrirë me moralin e kulturës në tërësi apo i diferencuar e fort mirë i dallueshëm nga morali primitiv, tradicional apo modern, qoftë i centralizuar në një institucion apo i shpërndarë në të gjithë shoqërinë, është kurdoherë produkt i pushteteve shoqërore. Ndërsa, qëndrimi i dytë, nënvizon idenë se në shoqëritë njerëzore, pavarësisht natyrës së tyre, primitive, tradicionale apo moderne qofshin ato, njerëzit jetojnë në kushte të pluralitetit ligjor. Si kusht i shoqërive njerëzore, pluraliteti ligjor theksohet edhe më tepër sidomos në ato shoqëri, të cilat janë të formatuara sipas logjikës së shtetit-komb.  E kësisoj, e drejta dokësore ndër shqiptarë bëhet kallëzuesi nëpërmjet të cilit autori mbështet këto dy qëndrime, të cilat më tepër artikulohen si një ftesë e vazhdueshme për të analizuar natyrën e ligjit dhe të së drejtës në shoqëritë njerëzore, se sa si tautologji apo qëndrime metateorike.

Lexuesi, në këtë monografi, do të apelohet vazhdimisht, në njërën anë, drejt reflektimeve me natyrë universale mbi çështjen e ligjit e të drejtës dhe mbi ndërlidhjet e tyre me indet shoqërore që i kalojnë kufijtë konceptualë, ku shpeshherë, lundrojnë studimet etnografike dhe etnologjike në Shqipëri. Në anën tjetër, nëpërmjet anatomisë konceptuale, praktikave sociale, dhe përditshmërisë të së drejtës zakonore, ndërthurjeve të saj me strukturat sociale, religjionet, mitin, moralin, pushtetet shoqërore, të djeshme dhe të sotme, detajeve e analizave të thukëta që ndërthurin më së miri materialin etnografik me imagjinatën sociologjike e antropologjike, lexuesi ftohet të shohë pasqyrimin e shoqërisë shqiptare, sidomos në historinë e saj rishtare.

E për t’ia arritur këtij qëllimi, autori, metodologjikisht, përdor, por pa krijuar konfuzion apo kakofoni, si qasjen diakronike ashtu edhe atë sinkronike. Nëpërmjet materialeve arkivore, publikimeve me karakter historiko-etnografik, por dhe materialit të mbledhur në terren, aty ku është apeluar vazhdimisht kujtesa, Bardhoshi ndërton një antropologji historike reflektive dhe kritike mbi të drejtën zakonore, e cila i kundërvihet antropologjisë historiko-romantike dhe monumentale të ndërtuar nga etnografia klasike botërore (i.e., Durham, Nopca, Hasluck) si edhe kombëtare mbi shqiptarët (i.e., Gjeçovi, Zojzi, Tirta). Qasja gjenealogjike është instrumentale pasi e ndihmon autorin të zbërthejë dhe të tregojë raportet dije-pushtet dhe mënyrën e qarkullimit të tyre në indin shoqëror, sidomos për të kuptuar ndikimin e tyre në krijimin e përfytyrimit tonë, si mbi origjinën ashtu dhe mbi vetë natyrën e të drejtës zakonore ndër shqiptarë. Në këtë kuadër, Bardhoshi shtron një tezë të re për sa i përket origjinës të së drejtës zakonore apo kanunit, e cila e përjashton qoftë tezën e anonimatit, qoftë truallëzimet historike specifike. Në optikën e tij, e drejta zakonore duket të jetë pashmangshmërisht e lidhur me lindjen, kushtetimin dhe artikulimin e pushtetit në shoqëritë njerëzore. Paralel me këtë qëndrim dhe kundrejt imazhit statik të prodhuar nga etnografia klasike shqiptare mbi kanunin, ky i fundit na paraqitet si një univers dinamik normash, që janë në ndryshim të vazhdueshëm.

Në rrafshin sinkronik, kanuni gjurmohet, problematizohet dhe analizohet nëpërmjet materialit etnografik, ku theksi vihet në raportin dinamik dhe dialektik ndërmjet shtetit, ligjit, të drejtës, ideologjive, shoqërisë dhe njerëzve, në kontekstin e modernitetit në Shqipëri. Specifikisht, në fokus të analizës është gjurmimi i arsyeve dhe dhënia e përgjigjeve se pse e drejta zakonore vijoi të veprojë gjatë komunizmit dhe vijon të veprojë edhe sot në post-komunizëm në shumë zona të Shqipërisë. Hendeku ndërmjet shtetit dhe shoqërisë, hendeku ndërmjet ligjit dhe drejtësisë, hendeku ndërmjet qeverisë dhe të qeverisurve, kthehet në terren fertil për ekzistencën e pluralizmit ligjor në shoqërinë shqiptare, gjatë dhe pas rënies së komunizmit.

Së fundmi, dija antropologjike që teksti i Bardhoshit prodhon në lidhje me një sërë temash nëpërmjet të cilave zhvillohet antropologjia e kanunit, nuk është vetëm kthesë në studimet shqiptare mbi trajtimin e të drejtës zakonore, ku studiuesi dhe studenti i etnologjisë, antropologjisë, sociologjisë, shkencave politike apo filozofisë, gjen terrenin e duhur për t’u ngacmuar apo frymëzuar intelektualisht. Kjo dije është, gjithashtu, një hapje e re në nivelin e njohjes të së drejtës zakonore, që na fton drejt reflektimit kolektivisht.

*Departamenti i Etnologjisë, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Nga Agim Baçi

A ka kufij letërsia? Nëse ka, a i ka të brendshëm apo të jashtëm? A mund të ndalet fantazia e një shkrimtari? A mund të ndalet një lexues në atë çfarë mund të perceptojë përmes një teksti?

Mes lotit dhe buzëqeshjes, mes të vërtetës dhe mëkatit, mes realitetit dhe përfytyrimit, mes dritës dhe errësirës- ja, këto janë kufijtë e vetëm, për të cilat ia vlen të hidhesh në betejën e nevojës për t’i kuptuar. Nuk është e lehtë, sepse i ndan një tis i hollë mes shpjegimit dhe mosshpjegimit. Sepse kemi fjalë që i flasim dhe fjalë që i jetojmë. Letërsia është fjala që del nga ne për të hyrë sërish drejt nesh, këtë herë me përvojë, gabim, zhgënjim, gëzim, trishtim, triumf, urrejtje apo dashuri. Sepse zemërimi, dashuria, urrejtja, keqardhja, gëzimi, indinjata, admirimi, shpresa, zhgënjimi nuk janë fjalë, por motor. Letërsia i zbardh këtyre fjalëve historinë e brendshme, por në bashkëpunim me imagjinatën tonë. Kuptimi ynë, përvoja jonë, janë edhe bashkudhëtarë të këtij motori që ndez kuptimin tonë mbi këtë gjuhë. Eshtë gjendja dhe përvoja  jonë ajo që vendos.

Por, ajo çka është ushqyer më shumë se gjithçka tjetër nga letërsia, padyshim është imagjinata. Personazhe të ndryshme kanë marrë forma nga më të ndryshmet nga lexuesit, në kohë të ndryshme. Ne thuajse të gjithë ndërtojmë tiparet e një personazhi gjatë kohës që lexojmë, apo të një situate. Përmes përshkrimit të një gjendjeje, ne krijojmë imazhet tona. Filmi i prodhuar është më së shumti përkthim i këtyre imagjinatave në version “të lëvizshëm”. Themi “të lëvizshëm”, pasi edhe pse me figura, edhe filmi ka sistemin e një gjendjeje imagjinare.

Pra, lexuesi është fuqiplotë t’i japë shenjë-shenjim asaj që ka përjetuar. Dhe këtu, kufiri dhe imagjinata janë njëkohësisht një dhe të ndryshme. Kufiri është dëshira për të ndalur, ndërsa imagjinata për të vazhduar. Por ne jemi ketu, e njëkohësisht duke vazhduar. Ne duam të jemi vetvetja dhe njëkohësisht të ndryshojmë. Por, si të ndryshojmë: të jemi tjetër njeri apo të jemi më të mirë me gjërat që kemi, me mënyrën se si të sillemi në përditshmërinë tonë?

Ne themi “erdhi si flutur!”. Natyrisht, në kuptimin e parë gjuhësor, kjo është një gënjeshtër. Por në atë që duam të besojmë, ajo që na përcjell, është më shumë se sa e vërteta – sepse nuk përshkruan një veprim, por një mendim-dëshirë. Vetëm kështu fjalia “na mbushet”, pra na duket e plotë për kuptimin e asaj që duam. Këtu vendos imagjinata. Por kjo është elementare, sepse “të vish si flutur”, është një figurë e pranueshme për këdo, pavarësisht nga mungesa e përvojës së leximit. Megjithatë, kjo është forma për të treguar shtegun që krijon gjuha për të përballuar mendimet tona. Pra ne duam një gjuhë që  t’i përafrohet asaj që duam. Konkretja, e kufishmja, në këtë kontekst na duket pa formën e mundshme të mendimit, e paplotë. Atëherë “duhet të fluturojmë”. Dhe ne e dimë se si gjuha na e jep mundësinë e fluturimit. “Unë s’mund të shkoja më tutje se sa ta harroja!”, themi ne. Ky është kufiri përmes gjuhës, më i prekshëm se kurrë. I prekshëm për vetëdijen tonë, që duam të ndalim aty, i prekshëm për të brendshmen tonë- dhe e brendshmja jonë është harta që ka nevojë më shumë se çdo gjë për kufij. Por ky kufi do imagjinatën për t’u mbajtur në këmbë. Dhe imagjinata krijon, ndërton më pas mundësinë dhe pamundësinë. E ndërton duke përdorur çdo dëshirë tonën të brendshme, dhe e vesh me kufirin më të rëndësishëm në të gjitha kohërat-gjuhën. Nëse ndërtojmë këtë kufi, gjërat e prekshme bëhen të pavlerë.

Pra, libri na sugjeron që kufijtë dhe imagjinatën ta kontrollojmë posaçërisht përmes një mekanizmi, që ka të bëjë me të brendshmen tonë. Ne duhet të vështrojmë përmes gjuhës, të udhëtojmë përmes gjuhës, të mbërrijmë përmes gjuhës. Më pas, ecjet dhe mbërritjet me hapa, janë më të kollajshëm, më të mbërritshëm, më të përcaktuar

Kush shkruan, për kë?

“Fjalët janë si pistoleta të mbushura”, thotë kritiku Bris Pareni, duke na kujtuar për rëndësinë e këtij “plumbi”. Thuhet se poezia krijon mitin e njeriut, ndërsa proza përvijon portretin e tij. “Shkrimtari nuk është se zgjedh thjesht të thotë diçka, por më së shumti zgjedh të thotë diçka tjetër nga ajo që shihet, që flitet. Mund të jetë vetë thelbi. Provoni të trokisni në universin e kuptimeve dhe nuk do t’ju bëhet, nuk do ta keni të mundur, të dilni më prej këti universi”, thotë Zhan Pol Sartri në librin e tij “Ç’është letërsia?”. Ndërsa profesori i njohur i semiotikës, Roland Barthes, kërkon t’i ndajë magjistarët e fjalës, për të konsideruar thelbësore në gjuhë atë që bën vetëm shkrimtari. “Aktiviteti i shkrimtarit përmban ty tipe normash: normat teknike (të kompozicionit, gjinisë, stilit), e ato artizanale (të punës së vështirë, durimit, korrektimit, përsosjes). Eshtë paradoksale që materiali i shndërruar në një farë mënyre qëllim në vetvete, letërsia, është në fund të fundit një aktivitet tautologjik i ngjashëm më atë të disa makinave kibernetike të ndërtuara për vetveten. Shkrimtari është një person që përthith ‘përse-në’ e botës në një “si të shkruash”, thotë Roland Barthes, teksa ndan shkrimtarët nga “gjinia tjetër e përdorimit të fjalës”, të cilët mund të jenë gazetarët, opinionistët, politikanët, apo edhe “teknikë” të tjerë të fjalës.

Po lexuesi – motori që mban gjallë letërsinë, që i jep kuptim shkrimtarit? “Ajo që shkrimtari i reklamon lexuesit nuk është zbatimi i një lirie abstrakte, por dhunti e gjithë personit të tij; me pasionet, paragjykimet, simpatitë, temperamentin seksual, në masën e tij të vlerave. Përmes këtij hapi transformohen edhe forcat më të errëta të ndjeshmërisë… Autori shkruan për t’iu adresuar lirisë së lexuesve që ai ka kërkuar për të mbajtur ekzistencën e veprës”, thotë Sartri në librin e tij “Ç’është letërsia?”.

Pra, krijohet një marrëdhënie gati intime- fjalët e shkruara njëra pas tjetrës në letrën e bardhë nisin të marrin kuptimin që i jep lexuesi. Përfytyrimi i tij është po aq fuqiplotë sa edhe i shkruesit. Janë aftësitë e lexuesit, bota e tij e brendshme që nis dominimin- është imagjinata e tij, dëshirat. “Libri propozon një bashkëbisedim, është një dritare. Me librin krijohet një dykuptimësi e gjuhës dhe realitetit”, thotë Umberto Eco në librin “Për letërsinë”.

Nga Diana Çuli 

Nganjëherë kritikët letrarë dhe shumë nga ata që e duan librin në këtë vendin tonë, pra lexuesit që kanë mbetur besnikë të letërsisë, thonë njëzëri se nuk ka çfarë të thonë për poezinë shqipe, se nuk ka dukuri të reja, nuk kanë pse të kërkojnë, sepse “e dinë” që nuk ka.  Studimet akademike që merren me letërsinë bashkëkohore, për arsye që zbuluesit e ardhshëm të rebuseve të sotme do t’i marrin vesh pas një shekulli, studiojnë gjithnjë atë që tashmë quhet letërsi klasike shqipe, por kurrën e kurrës dukuritë e reja dhe librat që mund të sjellin nota të reja në prozën apo poezinë shqipe.

Një nga këto libra, për mendimin tim, është vëllimi me poezi i botuar së fundmi nga shtëpia botuese ZENIT, i Vladimir Myrtezait. Që e njohim kryesisht si piktor, por edhe si autor tregimesh, esesh e prozash të tjera të shkurtra. Vëllimi titullohet Viti i trumcakut. Një metaforë që zbërthehet, ndoshta, gjatë leximit të poezive. Them “ndoshta”, sepse poeti ka ndërtuar një operacion artistik të tillë, me shumë nënshtresa mendimi, që ndonëse janë secila në regjistrin e vet poetik, shërbejnë edhe si mjet për t’u ndërgjegjësuar për thelbin e përgjithshëm të veprës.

Poezitë e Vladimir Myrtezait, ashtu si e gjithë vepra tij edhe pamore, është një vazhdimësi përpjekjesh për të thyer norma të vjetra, të tejkaluara dhe për të propozuar të reja: në këtë rast, nga pikëpamja gjuhësore, ai i thyen format konvencionale poetike dhe rimat referenciale me një poezi të një gjuhe gjithnjë plot kuptim, gjithnjë të shprehur me novacion stilistikor. (Kohë midis, Paris tre, Trumcaku Një, Trumcaku dy, etj) Poeti, përmes një shkrimi herë të ftohtë, racional, e herë hipnotik, përvijon përfytyrime të lira që zbulojnë të vërteta të thella. Të kujton padashur praktikat surrealiste, që përdoreshin edhe në artet pamore, veçanërisht në pikturat e Max Ernstit, René Magritte-it apo edhe në filmat e Jean Cocteau-së, ku duket sikur lojës së mendimit, logjikës dhe arsyes i merr territor « pushteti i ëndrrave » – një dukuri që takohej shpesh edhe tek poetët modernistë në përgjithësi, sidomos tek Pablo Neruda, Octacio Paz-i apo James Tate.

Por, tek Vladimir Myrtezai, megjithëse mund të gjejmë, të pikasim, të qëmtojmë teknika të një poezie që ngërthen në vetvete tipare të poezisë moderne europiane dhe botërore – që është normale për zhvillimin e poezisë, – kemi kryesisht një poezi origjinale në tërësinë e saj. Aty ndihet dëshira e ethshme e poetit për t’u çliruar nga gjithçka që ndikon apo ndrydh poezinë e lirë dhe për të ndjekur një rrugë të re, e cila, nga ana e saj, të ndjekë zhvillimet e botës globale. Njeriu, individi, « uni », marrëdhëniet e tij me rrethanat, qofshin kolektive, shoqërore apo personale, natyra e ndërlikuar e këtyre marrëdhënieve të shumëfishta, vetmia e poetit, e intelektualit vëzhgues dhe zbërthyes të dukurive në të njëjtën kohë, ajo që ndodh, që mund të ndodhte, që ka ndodhur, që qëndron si aura rreth mendjes së poetit – të gjitha këto dhe të tjera takojmë e përthithemi tek lexojmë vargjet e Vitit të trumcakut : rrugëve që i njoha sërish zhvidhosem/diç më ngrehur/ndjenjë përzier/me humor të përzishëm/përtyp e ripërtyp nga çka mbetur gatuar dje/në përsëritjen e ngadaltë të formave ku varros imazhin tim/me nderime të shembullta e pranga cinizmi (poezi pa titull).

Si një imazhist, Vladimir Myrtezai kërkon paprerë të riorientojë dhe të rishpikë format e artit të tij. Ai përdor vargun e lirë, të shkurtër të gjatë, herë herë ritmin, aliteracionin, kurrë rimën klasike, por nxjerr nga dora një poezi-peisazh të gjendjeve të shumta shpirtërore, të një shoqërie që mund të jetë shqiptare po edhe globale, të një individi që jeton përditshmërinë e tij të përzishme apo të përndritur, apo të hirtë përmes reflektimeve dhe këndvështrimeve që shkojnë në humbella nganjëherë të frikshme, nganjëherë joshëse, pikëpyetëse, interesante. E tillë është për shembull poezia që përmbyll librin : Njëmijë dritare përkundrejt dritës : njëmijë dritare përkundrejt dritës/në pluhurin e harresës/njëmijë dritare përkundrejt errësirës/ kurth iluzionesh/ rrjedhja vertikal/ prish qetësinë e palëvizur/hetim metafizik… – (fragment). Do të shtoja se poezitë e këtij libri janë një mënyrë jashtëzakonisht e bukur për të shprehur emocionet duke përdorur fjalët, fjalë që jo gjithnjë ndjekin një skemë specifike dhe të përcaktuar, por janë të lira, të destinuara vetëm për të komunikuar emotivitetin e mesazhit

Duke lexuar poezitë e Vladimir Myrtezait, të vijnë patjetër ndërmend fjalët e Eugenio Montales, kur diskutonte për vështirësinë për të mbërthyer të vërtetën dhe esencën e gjërave : poeti është si një shpirt i ndriçuar, një i përzgjedhur që mund të perceptojë pikërisht atë realitet që njerëzit shpesh nuk duan ta shohin dhe iu duket i pavërtetë.